28 yıl. Neden Özbekistan'ın JST'ye üye olması uzadı?

^{Foto: Reuters}
Şu anda Dünya Ticaret Örgütü’ne 164 ülke üye olup, bu ülkelerin payına küresel ticaret ve dünya gayri safi yurtiçi hasılasının yaklaşık %98’i düşmektedir. Özbekistan da örgüte üye olmak için 1994 yılında başvursa da henüz kabul edilmemiştir. Buna birçok faktör etki etmiştir.

21 Haziran’da İsviçre’nin Cenevre şehrinde Özbekistan’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeliği ile ilgili çalışma grubunun 5. toplantısı yapıldı. Peki, JST nedir ve üyelik Özbekistan için ne anlama gelir?

JST hakkında

Dünya Ticaret Örgütü (JST) – uluslararası ticaretin liberalleştirilmesi, ticaret ve siyasi ilişkilerin düzenlenmesi ile ilgilenen hükümetler arası bir örgüt olup, 1995 yılının 1 Ocak tarihinde imzalanan anlaşma temelinde faaliyet göstermektedir. Günümüzde dünyanın en büyük uluslararası ekonomik örgütü olan JST’ye 164 ülke üye olup, bu ülkelerin payına küresel ticaret ve dünya gayri safi yurtiçi hasılasının %98’i düşmektedir.

JST, 1947 yılında kurulan uluslararası anlaşma – GATT’ın devamı olarak kabul edilir. Örgüte üye ve katılımcı ülkeler için zorunlu olan ilkeler ve kurallar belirlenmiştir.

JST’nin temel görevi, küresel ekonomiyi izleyerek uluslararası ticarette tutarlılık ve şeffaflığı sağlamaktır. Ayrıca, örgütün bir diğer öncelikli alanı gelişmekte olan, az gelişmiş ve düşük gelirli ülkelerle iş birliği yaparak JST’nin kurallarına ve disiplinine uyum sağlamalarına yardımcı olmaktır.

Günümüzde JST’nin beş temel ilkesi vardır.

1. Ayrımcılık Yapmama. Bu ilke, en çok kayrılan millet kavramına karşıt olarak konur; yani örgüt üyesi bir ülke, diğer tüm üye ülkelere ticarette eşit şartlar sağlamalıdır. Ayrıca, ithal edilen mallara yerel üretimle aynı muamele yapılması gerekmektedir.

2. Karşılıklı Dostluk. Burada esas olarak ülkelerin dış pazarlara erişim imkanlarını artırmak ve karşılıklı ilişkileri geliştirmek hedeflenir.

3. Yüklenen ve Uygulanabilir Yükümlülükler. Çok taraflı ticaret müzakerelerinde ve örgüte katılımda kabul edilen tarife yükümlülüklerine ülkelerin uyması gerekir. Üye ülke, kendisine yüklenen yükümlülükleri ancak ticaret ortaklarıyla yapılan müzakereler sonrasında değiştirebilir.

4. Şeffaflık. Örgüt üyesi ülkeler ticaret kuralları hakkında sürekli bilgi vermeli, ticareti etkileyen idari kararların incelenmesine olanak sağlayan kurumları korumalı ve bilgi almak amacıyla diğer üye ülkelerden gelen taleplere yanıt vermelidir.

5. Güvenlik. Belirli koşullarda ülkeler ticareti kısıtlama hakkına sahiptir. JST anlaşması üyelerine sadece çevreyi değil, aynı zamanda halk sağlığını, hayvanları ve bitkileri koruma yükümlülükleri de yükler.

Neden Özbekistan şimdiye kadar örgüte kabul edilmedi?

JST’ye üye olma süreci her başvuran ülke için ayrı ayrı incelenir ve üyelik şartları ülkenin ekonomik gelişim aşamasına ve mevcut ticaret rejimine bağlı olarak gerçekleştirilir. Sürecin ortalama beş yıl sürmesi öngörülür, ancak ülke örgüt taleplerini tam karşılamazsa veya siyasi sorunlar engel olursa, süreç daha uzun sürebilir. JST’ye üyelik için en kısa müzakereler Kırgızistan ile (2 yıl 10 ay), en uzun müzakereler ise Rusya ile (19 yıl 2 ay) yapılmıştır.

Özbekistan, JST’ye üye olmak için 21 Aralık 1994’te başvuru yapmış ve çalışma grubu kurulmuştur. Bazı uzmanlar, 1990’ların ikinci yarısından itibaren Özbekistan’ın dış ticaret politikasında korumacılığın öncelik kazandığını belirtmektedir. Bu, esas olarak ülkenin ana ihracat ürünlerinin dünya piyasasında fiyatlarının düşmesiyle açıklanır. Hükümet ise döviz kontrolü yoluyla ithalatı azaltmaya başlar. 1998’de Asya ülkelerinde yaşanan ekonomik kriz korumacılığa yönelik tutumu daha da güçlendirir.

2003’te döviz değişim kısıtlamaları kaldırılır ve ticaretin serbestleştirilmesi yönünde adımlar atılır. Reformlar sonucunda ticaret ve genel olarak ekonomi önemli ölçüde büyür. Ancak 2008’deki küresel ekonomik kriz Özbekistan’ı ciddi şekilde etkiler. Bundan sonra hükümet yabancı para üzerinde yeniden kontrol kurar ve tekrar ticarette korumacılığa döner. Resmi kur ile gayri resmi piyasa kuru arasında büyük fark oluşmaya başlar. Özellikle kısıtlı döviz konvertibilitesi uzun yıllar boyunca Özbekistan’ın JST’ye üyelik yolundaki en büyük engeli olmuştur. Gümrük engelleri ve devletin ekonomiye yüksek düzeyde müdahalesi yıllarca devam etmiştir.

Genel olarak, 2005’te çalışma grubunun üçüncü toplantısı yapılır ve ardından müzakere süreci durur. Bu, 2005 Mayıs’ındaki Andican olayları nedeniyle Özbekistan ile uluslararası finans kurumları arasındaki ilişkilerin soğumasıyla da bağlantılıdır.

Çalışma Grubu Faaliyetinin Yeniden Başlaması

Özbekistan’da Eylül 2017’den itibaren döviz kuru arz ve talebe göre serbest belirlenmeye başlanmıştır. Bundan sonra JST üyeliği konusu tekrar gündeme gelmiştir. 2019 başında çalışma grubunun faaliyetleri hükümet tarafından canlandırılmıştır. 7 Temmuz 2020’de 15 yıllık aradan sonra Özbekistan’ın Dünya Ticaret Örgütü üyeliği için ortak çalışma grubu toplantıları yeniden başlamıştır. Bakanlar Kurulu’nun 28 Mayıs 2020 tarihli “Dünya Ticaret Örgütü ile Çalışma Konusunda Kurumlararası Komisyon Hakkında” yönetmeliği onaylanmıştır.

Özbekistan hükümetinde Başbakan Yardımcısı Sardor Umrzakov, bu örgüte üyelik çalışmalarını koordine etmekle görevlendirilmiştir.

Daha önce, Dünya Ticaret Örgütü Genel Müdür Yardımcısı Syanchen Çjan, Özbekistan’ın JST’ye katılım konusunun incelendiğini açıklamıştı.

JST’ye Katılım Özbekistan’a Ne Kazandırır?

JST’nin temel ilkesi – serbest, açık ve şeffaf rekabettir. Eğer Özbekistan örgüte üye olarak kabul edilirse, küresel ticaret “oyun kuralları”na uyarak aşamalı olarak korumacılıktan vazgeçecektir.

Bu öncelikle, gümrük tarifelerinin azalması sayesinde tüketicilere ucuz ve kaliteli mal ve hizmetlerden yararlanma imkanı sunar. Hammaddenin fiyatının düşmesiyle yerli ürünlerin fiyatı da ucuzlar ve uluslararası pazarda rekabet gücü artar. Lojistikle ilgili maliyetler önemli ölçüde azalır.

Yurtdışından ithal edilen hammaddenin fiyatı ne kadar düşük olursa, ülkede üretilen mamul ürünlerin fiyatı da o kadar düşük olur. Rekabet gücü artar. Bu, başlangıçta yerli üretime olumsuz etki yapsa da uzun vadede rekabet ortamının oluşmasında olumlu bir faktördür.

Ülkedeki tekelci şirketlerin iç pazardaki üstün konumuna sınırlama getirilir ve serbest rekabet ortamı yaratılır. Mevcut durumda Özbekistan’daki ithalat korumacılığı seviyesi oldukça yüksektir.

Ayrıca, yatırımcıların Özbekistan pazarına girişi artar. Bu da yeni iş imkanlarının yaratılmasına olanak sağlar.

Bunun yanı sıra, orta vadede örgüte üyelik enflasyonun önemli ölçüde düşmesine zemin hazırlar.

Avrasya Ekonomik Birliği mi Yoksa Dünya Ticaret Örgütü mü?

Teorik olarak bakıldığında, her iki örgüte üyelik birbirini dışlamaz. Uluslararası uzmanlar, hükümet JST’ye ve AEB’ye üye olmayı hedefliyorsa, önce küresel ticaret örgütüne (burada AEB üyeleri – Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya örnek olarak gösterilmiştir), sonra ise bölgesel örgüte katılması gerektiğini belirtmektedir.

Dünya Ekonomisi ve Diplomasi Üniversitesi profesörü Nishonboy Sirojiddinov, çeşitli faktörlere dayanarak, Dünya Ticaret Örgütü’ne (JST) üyeliğin AEB’ye katılımdan daha faydalı olduğunu söylemişti:

• AEB’ye üye olmak, örgütün dış ticaret kurallarını kabul etmek anlamına gelir. Bu da JST’ye giriş için yürütülen müzakereleri anlamsız kılar ve dış ticaret politikasını bağımsız belirlemekten vazgeçilmesine yol açar;
  
• AEB’ye katılım Özbekistan’ın üçüncü ülkelerle, özellikle Türkiye, Singapur ve Güney Kore ile serbest ticaret bölgeleri oluşturma imkanını sınırlar. Kural olarak ülke serbest ekonomik bölge kurmak istiyorsa, başka genel gümrük vergisi konulan entegrasyon örgütlerine girmemelidir;
  
• JST’ye üye olmak Özbekistan’a diğer katılımcılarla anlaşarak kendi çıkarlarına göre dış ticaret vergilerini belirleme imkanı verir. Bu da özellikle ithal edilen ürünlere düşük vergi uygulamasını, AEB’ye katıldığında bile Kazakistan gibi koruma imkanı sağlar.

Vurgulamak gerekir ki, küresel ticaret bloklarına en az entegre olmuş Özbekistan için JST’ye katılım önemli bir adımdır. AEB’ye katılım konusu ise günümüzdeki küresel siyasi istikrarsızlık ortamında faydadan çok zarar getirebilir. Rusya-Ukrayna savaşı uzarsa, Rusya’ya yeniden ihracatı önlemek amacıyla gümrük birliğine üye diğer ülkelere de yaptırımlar uygulanması ihtimali vardır. Telegram’da «Zamin»i takip edin!