Turkiya Markaziy Osiyoni “Turkiston” deb atamoqda: tashqi dunyoning munosabati qanday?

Turkiyaning maktab darsliklarida Markaziy Osiyoni “Turkiston” deb nomlash joriy qilindi. Bu qaror shu yilning boshlarida qabul qilingan edi. Qarorning ijrosi yangi oʻquv yili boshidan, ya'ni sentyabr oyidan boshlandi. Bu oʻzgarishning aks-sadosi nafaqat mintaqamizda, balki tashqi dunyoda ham sezilmoqda.

Turkiya hech qanday inqilobiy oʻzgarish qilgani yoʻq. Tarixdagi faktni, boʻlib oʻtgan voqelikni e'tirof qilyapti, yaqin oʻtmishda mavjud boʻlgan Turkistonni “Turkiston” deb atayapti xolos. Aslida, hozirgi Markaziy Osiyo juda uzoq vaqt Turkiston deb atalgan. Hatto Chor Rossiyasi bizga bostirib kelganidan keyin ham, mintaqamiz “Turkiston” deya atalishda davom etgan. Faqatgina 1917 yilda hokimiyatga sovetlar kelgach, Turkiston atamasidan voz kechildi.

“Turkiston” nomi onsonlikcha yoʻq boʻlgani yoʻq. Buning uchun sobiq SSSR jiddiy kurashdi. Imperiyalar har doim oʻzlari bosib olgan erlarni nazorat qilish uchun, oʻsha erlarni boʻlib tashlashadi, va boʻlingan hududlarga har xil nomlar va oʻzliklar yaratishadi. Turkiston boʻlib tashlangach, boʻlingan har bir hududga davlat maqomi va nomi beriladi va ushbu davlat doirasida milliy oʻzliklar yaratiladi. Natijada, beshta respublika va besh milliy oʻzlik shakllantirildi. Sovetlardan oldin ham bu milliy oʻzliklar boʻlgan, lekin bu oʻzliklar mutlaqlashtirilmagan, boshqalarga qarama-qarshi qoʻyilmagan.

Bir vaqtlar Turkistonda barcha xalqlar va millatlar hech qanday millatchiliksiz, ahil yashashgan. Tarixdan ma'lumki, etnik tojiklar ham “Turkiston” atamasiga e'tiroz bildirishmagan. Chunki Turkistonda tojik tili va madaniyatining oʻrni ancha katta boʻlgan: oʻzbeklar yoki qozoq hamda qirgʻizlar ham tojik tilini yaxshi tushungan, namozlarda tojik tilida niyat qilishgan, madrasalarda tojik tili keng oʻrgatilgan.

Turkiya oʻquv darsliklarida Markaziy Osiyoni “Turkiston” deb nomlashi nafaqat mintaqamizda, balki tashqi dunyoda ham koʻplab siyosiy va geosiyosiy chayqovchiliklarga sabab boʻlmoqda. Rossiya rasmiylari hozircha hech nima demadi, lekin Rossiyadagi propagandachilar oʻzlarining salbiy munosabatini yashirmayapti. Ularning munosabatlari ijtimoiy tarmoqlarda, maqolalar va video chiqishlaridan ma'lum. Rossiyadagi keng tarqalgan fikrga koʻra, “Turkiston” loyihasi – bu Gʻarbning loyihasi emish. Ya'ni Turkiya, NATOning a'zosi sifatida, Markaziy Osiyoni Rossiya ta'siridan chiqarish niyatida ekan.

Xitoy Xalq Respublikasi, odatda, juda ehtiyotkor. Rasmiy Pekin bunday xolatlarda rasmiy munosabatini bildirmaydi, ichki kayfiyatini yashiradi. Lekin, agar Uygʻuriston oʻzini “Sharqiy Turkiston” deb nomlashi e'tiborga olinsa, Markaziy Osiyo oʻzining tarixi va kelajagini “Turkiston” degan nom bilan bogʻlashi – Pekinga yoqmasligi aniq. Ayni paytda, Pekin har narsaga tezda asabiylashaveradigan davlat emas.

Eron Islom Respblikasi uchun ham “Turkiston” nomi, loyihasi u qadar qulay boʻlmasligi mumkin. Eron oʻzining ichidagi koʻp sonli ozarbayjon aholisi tufayli, bu loyihaga ishonchsizlik bildirishga moyil boʻladi.

Aslida, “Turkiston” loyihasi tashqi dunyo uchun tahdidmi? Agar tahdid boʻlsa, kim uchun, qanday tahdid?

Globallashgan dunyoda hamma hamkorlikka, birlashishga, integratsiyaga intiladi. Eng kuchli va mustahkam integratsiyalar zamirida oʻzliklar turadi. Oʻzliklar – eng kuchli birliklar va ziddiyatlarning oʻzagi hisoblanadi. Misol uchun, Yaqin Sharqdagi Falastin-Isroil ziddiyati asosida tsivilizatsion boʻlinish, demakki, oʻzliklar ziddiyati turadi. Yoki, anglasaksonlar ittifoqi asosida protestant-ingliz madaniyati fundament hisoblanadi.

Turkiyaning oʻziga kelsak, Turkiya NATOning a'zosi boʻlishiga qaramasdan, bugun Rossiya Federatsiyasi bilan yaqin hamkor, Vashington irodasini soʻssiz ijro qilaveradigan Gʻarb tarafdori emas, BRIKSga intilmoqda, AQSh va Gʻarbni, ayniqsa ularning ittifoqchisi Isroilni koʻp tanqid qiladi. Shuning uchun, Turkiyaning niyati – Rossiya va Xitoy Xalq Respulikasi yoki Eron bilan ziddiyatga zamin yaratish emas. Turkiya uchun oʻzining ishonchli hamkorlari, til va dil birligi asosidagi ittifoqchilari boʻlishi muhim. Turkiya bugun koʻpqutbli dunyoning faollaridan biri, ya'ni Rossiya va XXRning global qudrati kuchayishi tarafdori.

Markaziy Osiyo uchun ham, RF va XXR – bu birinchi va ikkinchi savdo-iqtisodiy hamkorlar. Mintaqaning hech bir davlati Moskva va Pekin bilan konflikt izlash niyatida emas. Eron bilan ham hamma yaxshi munosabatlar tarafdori.

Demak, Turkiston – bu qarshilik koʻrsatish birlashuvi emas, bu oʻzaro hamkorlik va oʻzliklarni saqlash loyihasidir. Markaziy Osiyo boshqalarga tajovuz qilish niyatida yoki salohiyatida emas, aksincha, boshqalarning tajovuziga qarshi, birlashib jon saqlash, mustaqillikni saqlab qolish va iqtisodiy rivojlanish niyatida.

Turkiston loyihasi, aslida, hamma uchun qulay hisoblanadi. Mintaqaning barcha davlatlari pragmatik davlatlardir. Va mintaqa davlatlari oʻrtasidagi ziddiyatlar kamayib, hamkorlik va integratsiyaning oshib borishi – Rossiya va Xitoy uchun ham, Eron, Afgʻoniston, Pokiston uchun ham, faqat foydali boʻladi. Globallashgan dunyoda hamkorlik va oʻzaro bogʻliqliklar – ichki ziddiyat va zoʻriqishlarni eng tez va samarali hal qiluvchi vosita hisoblanadi.


Manba: Kun.uz “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring