Соңғы бір жыл ішінде Қытайда тыныш, бірақ мағыналы үрдіс байқалды — автономиялық аймақтардағы ең жоғары саяси қызметтерде отырған этникалық азшылық өкілдері қызметінен босатылып, тергеуге алынды. Бұл оқиғалар Тибет, Моңғол және Чжуан аймақтарында орын алды және бірге алғанда, партия-мемлекеттің этникалық өкілдікке деген көзқарасының өзгергенін көрсетеді. Ресми түрде бұл қадамдар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес аясында жүргізіліп жатқанымен, олардың саяси мәні әлдеқайда терең. Бұл жағдайлар Қытай Коммунистік партиясының (ҚКП) адалдықты, басқаруды және азшылық аймақтарындағы автономия ұғымын қайта қарастырып жатқанын білдіреді.
Үш негізгі жағдай ерекше көзге түседі. 2025 жылдың қаңтар айында Тибет автономиялық өңірінің бұрынғы төрағасы, тибеттік Ци Чжала «тәртіп пен заңды өрескел бұзды» деген айыппен тергеуге алынды. Кейін ол партиядан шығарылып, пара алу, «діншіл әрекеттерге қатысу» және партия құндылықтарын сақтамау айыптары тағылды. Гуанси аймағында Чжуан ұлтының өкілі және аймақ төрағасы болған Лань Тяньли 2025 жылдың мамыр айында дәл осындай тағдырға ұшырады. Ал Ішкі Моңғолияда моңғол тектес аймақ төрайымы Ван Лися өткен айда тәртіптік тергеуге алынды. Бұл тұлғалардың әрқайсысы Қытай саяси иерархиясында хань емес шенеуніктер үшін қол жетімді ең жоғарғы әкімшілік қызметті атқарған. Олардың қысқа уақыт ішінде қатарынан қызметінен алынуы символдық тұрғыдан да, саяси тұрғыдан да елеулі.
Орталық бақылаудың қайта күшеюі
Бір қарағанда, бұл тазарту Си Цзиньпиннің ұзаққа созылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанының логикасына сай келеді. Алайда олардың уақыты мен ортақ этникалық контексті терең талдауды қажет етеді. Бұл тергеулер партияның этникалық өкілдік саясатын көрсетіп келген азшылық көшбасшыларын нысанаға алды. Реформа дәуірінен бері Қытайдың этникалық саясаты аймақтық автономияны ресми түрде сақтай отырып, саяси орталықтандыруды қамтамасыз ететін тепе-теңдікке сүйеніп келді. Практикада бұл мәдени тұрғыдан өкілдік ететін, бірақ саяси тұрғыдан сенімді азшылық кадрларды ілгерілету дегенді білдіретін. Соңғы тазартулар бұл тепе-теңдіктің енді абсолюттік бағынушылық пайдасына өзгергенін аңғартады.
Бұл үрдіс мүлдем жаңа емес. 2020 жылдан бері Бейжің этникалық ерекшеліктің кез келген түріне төзімсіздік танытып келеді. Ішкі Моңғолияда моңғол тілін негізгі пәндерден ығыстырып, мандаринмен алмастыру, Тибеттегі діни мекемелерге бақылауды күшейту және Шыңжаңдағы кадрларды қайта ұйымдастыру — мұның бәрі этникалық сәйкестікті партия анықтайтын біртұтас ұлттық болмысқа бағындыруға бағытталған кең идеологиялық жобаның бөлігі. Осы тұрғыда азшылық көшбасшыларын орнынан алу әрі тәртіптік шара, әрі ескерту сипатында. Бұл тіпті символдық айырмашылықты білдіру немесе идеологиялық әлсіздік көрінісі де енді төзімсіз екенін көрсетеді.
Бағынушылықтың стратегиялық логикасы
Басқару тұрғысынан бұл тазартулар партияның жергілікті беделден гөрі идеологиялық сенімділікті жоғары бағалайтынын көрсетеді. ҚКП кадрлық жүйесі әрқашан адалдықты бағалап келген, бірақ қазіргі үрдіс жергілікті бедел — әсіресе этникалық немесе аймақтық байланысқа негізделген болса — енді артықшылық емес, қауіп екенін білдіреді. Яғни, азшылық көшбасшылары өз қауымының партиядағы өкілі емес, партияның өз қауымындағы өкілі болуы тиіс.
Бұл өзгерістің стратегиялық мәні де бар. Орталық билік этникалық аймақтарда экономикалық баяулау немесе аймақтық теңсіздік кезінде баламалы сәйкестік саясаты қалыптасуынан бұрыннан алаңдап келеді. Аймақтық басшылықтың дербестігін әлсірету арқылы Бейжің жергілікті ауытқудың алдын алмақ. Бұл алдын алу логикасы Қытайдың көп мақталатын «біртұтас басшылықтағы аймақтық автономия» моделінің шектеулерін де ашып көрсетеді. Нәтижесінде саяси немесе кадрлық шешім қабылдауда шынайы еркіндігі жоқ, тек атаудағы автономия ғана қалады.
Бұл тәсілдің салдары екі бағытта сезіледі. Біріншіден, ол азшылық аймақтарындағы биліктің заңдылығын әлсіретеді. ҚКП азшылық аймақтарындағы билігін азшылық өкілдері жоғары лауазымда отырған инклюзивтілік рәмізі арқылы ақтап келген. Егер мұндай тұлғалар жүйелі түрде орнынан кетірілсе, бұл рәміздік негіз әлсірейді. Екіншіден, азшылық кадрларының арасында саяси өміршеңдік енді жергілікті басқару тиімділігіне емес, орталыққа жақындығына байланысты деген түсінік қалыптасады. Бұл өз кезегінде өзін-өзі цензуралауға және шамадан тыс сақтыққа негізделген бюрократиялық мәдениетті қалыптастырады.
Ішкі және сыртқы салдарлар
Ішкі деңгейде этникалық істердің орталықтандырылуы 1980-жылдардан бері сақталып келе жатқан Қытайдың этникалық басқару моделін әлсіретуі мүмкін. Мағыналы автономия болмаған жағдайда аймақтық үкіметтер Пекиннің әкімшілік тармақтарына айналуы ықтимал. Мұндай біркелкілену, әсіресе жергілікті дәстүрлер мен тілдерді әлсірететін мәдени саясатпен ұштасса, жасырын наразылық тудыруы мүмкін.
Сыртқы деңгейде бұл үрдістер Қытайдың өзін көпұлтты, үйлесімді мемлекет ретінде таныту күш-жігерін қиындатады. Партияның халықаралық риторикасы жиі «ұлттық бірлік» пен «этникалық келісімді» ішкі тұрақтылық пен басқару қабілетінің дәлелі ретінде көрсетеді. Бірақ азшылық көшбасшыларын жүйелі түрде қызметтен алу және ассимиляция туралы хабарлар бұл баянды әлсіретіп, қосжүзділік әсерін туғызады. Инклюзия риторикасы мен бақылау шындығы арасындағы қайшылық барған сайын айқындала түседі.
Қытайдағы этникалық азшылық көшбасшыларының соңғы тазартулары тек сыбайлас жемқорлыққа қарсы шара ретінде қарастырылмауы керек. Олар идеологиялық біртұтастықты нығайту мен Қытайдың көпұлтты басқару құрылымын қалыптастырған символдық автономияны әлсіретудің терең саяси үрдісін білдіреді. Этникалық өкілдікті бейнелеген тұлғаларды орнынан алу арқылы ҚКП мәдени мұра мен жергілікті беделден гөрі орталыққа адалдықты бірінші орынға қоятынын аңғартады.
Бұл тәсіл қысқа мерзімде саяси тұрақтылық әкелуі мүмкін, бірақ ұзақ мерзімде қауіпті. Ол азшылық қауымдастықтарды алыстатады, партияның инклюзивтік нарративінің сенімділігін төмендетеді және Қытайдың этникалық басқару моделінің негізі болып келген автономия мен бақылау арасындағы институционалдық тепе-теңдікті бұзады. Партия үшін енді басты мәселе — тәртіпті сақтау емес, өкілдіктің өзіне күмәнмен қаралатын жүйеде сенімді сақтау.
“Zamin”-ді Telegram-нан оқыңыз!
