Сўнгги бир йил ичида Хитойда тинч, аммо муҳим жараён кузатилди — автоном ҳудудларда юқори сиёсий лавозимларни эгаллаб турган миллий озчиликлар вакиллари бўлган юқори даражали амалдорлар ишдан олинди ёки терговга тортилди. Бу воқеалар Тибет, Мўғул ва Чжуан ҳудудларида рўй берди ва партия-давлатнинг этник вакилликни бошқариш усулидаги ўзгаришни кўрсатмоқда. Расман бу ҳолатлар коррупцияга қарши кураш кампанияси доирасида тушунтирилаётган бўлса-да, уларда қўшимча сиёсий маъно бор. Улар Хитой Коммунистик партиясининг садоқат, бошқарув ва миллий автономия тушунчасига бўлган муносабатини қайта белгилаш жараёнини англатади.
Энг камида учта эътиборга сазовор ҳолат қайд этилди. 2025 йил январ ойида этник тибетлик ва Тибет автоном райони раиси бўлган Ци Чжала “қаттиқ интизом ва қонун бузиш” учун терговга олинди. Кейин у партиядан ҳайдалди, пора олиш, “суевер фаолият” билан шуғулланиш ва партия қадриятларини бузишда айбланди. Гуансида этник чжуан вакилларидан бири бўлган Лан Тянли — ҳудуд раиси сифатида ишлаб, 2025 йил май ойида худди шундай тақдирга учради. Мўғулистонда эса этник мўғул ва автоном ҳудуд раиси Ван Лися ўтган ой интизомий чорага тортилди. Улар ҳар бири Хитой сиёсий иерархиясида хань бўлмаганлар учун мавжуд энг юқори маъмурий лавозимни эгаллаб турган эди. Уларнинг бир вақтда ва қисқа муддатда мансабдан четлатилиши ҳам рамзий, ҳам тизимли аҳамиятга эга.
Марказлашувнинг қайта тикланиши
Бир қарашда бу “тозалашлар” Си Цзиньпиннинг узоқ йиллик коррупцияга қарши сиёсати доирасидаги чоралардек кўринади. Бироқ уларнинг вақт жиҳатидан мувофиқлиги ва умумий этник контексти чуқурроқ талқинни талаб қилади. Бу тадбирлар оддий интизомий текширувлар эмас — балки миллий озчиликлар ичидаги етакчиларни нишонга олган, уларнинг илгариги мавқеи партиянинг “этник инклюзивлик” даъвосини ифода этарди. Реформа давридан бери партиянинг этник сиёсати номинал автономияни сақлаган ҳолда сиёсий марказлашувни таъминлашга қаратилган бўлган. Амалда бу маданий жиҳатдан миллий, лекин сиёсий жиҳатдан ишончли кадрларни илгари суриш дегани эди. Яқиндаги тозалашлар эса бу мувозанатнинг мутлақ мувофиқлик фойдасига ўзгарганини кўрсатмоқда.
Бу тенденция янги эмас. 2020 йилдан буён Пекин ҳар қандай “этник айримчилик”дан тобора безовталанмоқда. Мўғулистондаги тил ислоҳотлари, яъни монғол тили ўрнига асосий фанларда мандарин тили жорий этилгани, Тибетда диний муассасалар устидан кучайган назорат, ҳамда Шинжонда кадрлар тизимидаги ўзгартиришлар — буларнинг барчаси кенг қамровли идеологик лойиҳага хизмат қилмоқда. Бу лойиҳа этникликни партия белгилаган ягона миллийликка бўйсундиришни кўзлайди. Шу маънода, этник етакчиларни тозалаш ҳам интизом чораси, ҳам оғоҳлантириш сифатида хизмат қилади. Бу ҳатто рамзий фарқ ифодасини ёки заиф идеологик уйғунлик тасаввурини ҳам қабул қилмасликни англатади.
Мувофиқлик стратегияси
Бошқарув нуқтаи назаридан, бу тозалашлар партиянинг маҳаллий илдизлардан кўра идеологик ишончни устун қўйишини акс эттиради. КПХ кадр тизими доимо садоқатни қадрлаган, аммо ҳозирги тенденция маҳаллий қонунийликни — айниқса, этник ёки ҳудудий илдизларга асосланган бўлса — хавф сифатида кўрмоқда. Хабар аниқ: миллий озчилик етакчилари партиянинг ўз халқлари олдидаги вакиллари эмас, балки халқ олдида партиянинг вакиллари бўлиши керак.
Бу ёндашув стратегик жиҳатдан ҳам аҳамиятли. Марказий ҳукумат узоқ вақтдан бери этник ҳудудлар сиёсий алтернативлик майдонига айланишидан хавотирда бўлиб келган, айниқса иқтисодий пасайиш ёки минтақавий номутаносиблик шароитида. Шу боис, маҳаллий етакчиликнинг автономиясини заифлаштириш орқали Пекин марказдан четга чиқиш эҳтимолини камайтиради. Бу профилактик сиёсат, аммо у Хитойнинг “бирлашган етакчилик остидаги минтақавий автономия” модели чегараларини ҳам кўрсатади. Қолгани фақат номига автономия — аслда эса сиёсат ёки кадрлар бўйича мустақил қарор қабул қилиш имкони йўқ.
Ички ва ташқи оқибатлар
Ички жиҳатдан, этник бошқарувнинг кучайган марказлашуви 1980-йиллардан бери амал қилиб келаётган нозик мувозанатни емириши мумкин. Мазмунли автономия йўқолган шароитда, минтақавий ҳукуматлар Пекиннинг маъмурий қўшилмаларига айланиши мумкин. Бундай бирхиллик маданий сиёсат орқали маҳаллий анъаналар ёки тилларни сўндириш билан бирга олиб борилса, яширин норозиликка сабаб бўлиши эҳтимолдан холи эмас.
Ташқи сиёсат нуқтаи назаридан, бу ҳолатлар Хитойнинг ўзини “кўп миллатли ҳамжиҳон давлат” сифатида кўрсатиш уринишларини мураккаблаштиради. Партиянинг халқаро пропагандаси “миллатлар дўстлиги” ва “плюралистик ҳамжиҳатлик” шиорларига асосланади. Аммо миллий озчилик етакчиларининг тизимли равишда четлатилиши бу ривоятни заифлаштиради. Айниқса, кузатув, қайта таълим ва ассимиляция ҳақидаги хабарлар билан уйғун ҳолда қаралганда, инклюзивлик риторикаси билан назорат амалиёти ўртасидаги зиддият аён бўлади.
Хулоса
Этник озчилик етакчиларининг яқиндаги тозалашларини фақат коррупцияга қарши тадбирлар сифатида кўриш мумкин эмас. Улар идеологик мувофиқликни кучайтириш ва Хитойнинг кўп миллатли бошқарув моделини шакллантирган рамзий автономияни заифлаштиришга қаратилган чуқур сиёсий жараённи акс эттиради. Этник вакилликни ифодалаган шахсларни четлатиб, КПХ марказга садоқатни барча бошқа қадриятлардан устун қўйди.
Бу сиёсат қисқа муддатда сиёсий барқарорликка хизмат қилиши мумкин, аммо узоқ муддатли хавфлар туғдиради: миллий озчиликларни ажратади, партиянинг инклюзивлик ҳақидаги даъвосини заифлаштиради ва тарихан автономия билан марказ назорати ўртасидаги мувозанатни бузади. Энди партиянинг асосий синови интизомни эмас, ишончни сақлаб қолишда — чунки вакилликнинг ўзи шубҳали бўлиб қолди.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
