So‘nggi bir yil ichida Xitoyda tinch, ammo muhim jarayon kuzatildi — avtonom hududlarda yuqori siyosiy lavozimlarni egallab turgan milliy ozchiliklar vakillari bo‘lgan yuqori darajali amaldorlar ishdan olindi yoki tergovga tortildi. Bu voqealar Tibet, Mo‘g‘ul va Chjuan hududlarida ro‘y berdi va partiya-davlatning etnik vakillikni boshqarish usulidagi o‘zgarishni ko‘rsatmoqda. Rasmiy bayonotlarda bu holatlar korrupsiyaga qarshi kurash kampaniyasi doirasida tushuntirilayotgan bo‘lsa-da, ularda qo‘shimcha siyosiy ma’no bor. Ular Xitoy Kommunistik partiyasining sadoqat, boshqaruv va milliy avtonomiya tushunchasiga bo‘lgan munosabatini qayta belgilash jarayonini anglatadi.
Eng kamida uchta e’tiborga sazovor holat qayd etildi. 2025 yil yanvar oyida etnik tibetlik va Tibet avtonom rayonining raisi bo‘lgan Tsi Chjala “qat’iy intizom va qonun buzish” uchun tergovga olindi. Keyin u partiyadan haydaldi, pora olish, “suever faoliyat” bilan shug‘ullanish va partiya qadriyatlarini buzishda ayblandi. Guansida etnik chjuan vakillaridan biri bo‘lgan Lan Tyanli — hudud raisi sifatida ishlagan va 2025 yil may oyida xuddi shunday taqdirga uchradi. Mo‘g‘ulistonda esa etnik mo‘g‘ul va avtonom hudud raisi Van Lixya o‘tgan oy intizomiy choraga tortildi. Ularning har biri Xitoy siyosiy ierarxiyasida xan bo‘lmaganlar uchun mavjud eng yuqori ma’muriy lavozimni egallab turgan edi. Ularning bir vaqtning o‘zida va qisqa muddatda mansabdan chetlatilishi ham ramziy, ham tizimli ahamiyatga ega.
Markazlashuvning qayta tiklanishi
Bir qarashda bu “tozalashlar” Si Tszinpinning uzoq yillik korrupsiyaga qarshi siyosati doirasidagi chora-tadbirlardek ko‘rinadi. Biroq ularning vaqt jihatidan muvofiqligi va umumiy etnik konteksti chuqurroq talqinni talab qiladi. Bu tadbirlar oddiy intizomiy tekshiruvlar emas — balki milliy ozchiliklar ichidagi yetakchilarni nishonga olgan, ularning ilgari egallagan mavqei partiyaning “etnik inklyuzivlik” da’vosini ifoda etar edi. Islohot davridan beri partiyaning etnik siyosati nominal avtonomiyani saqlagan holda siyosiy markazlashuvni ta’minlashga qaratilgan bo‘lgan. Amalda bu madaniy jihatdan milliy, lekin siyosiy jihatdan ishonchli kadrlarni ilgari surish degani edi. Yaqindagi tozalashlar esa bu muvozanatning mutlaq muvofiqlik foydasiga o‘zgarganini ko‘rsatmoqda.
Bu tendensiya yangi emas. 2020 yildan buyon Pekin har qanday “etnik ayrimchilik”dan tobora bezovtalanmoqda. Mo‘g‘ulistondagi til islohotlari, ya’ni mo‘g‘ul tili o‘rniga asosiy fanlarda mandarin tili joriy etilgani, Tibetda diniy muassasalar ustidan kuchaygan nazorat hamda Shinjon viloyatida kadrlardagi o‘zgarishlar — bularning barchasi keng qamrovli ideologik loyihaga xizmat qilmoqda. Bu loyiha etniklikni partiya belgilagan yagona milliylikka bo‘ysundirishni ko‘zlaydi. Shu ma’noda, etnik yetakchilarni tozalash ham intizom chorasi, ham ogohlantirish sifatida xizmat qiladi. Bu hattoki ramziy farq ifodasini yoki zaif ideologik uyg‘unlik tasavvurini ham qabul qilmaslikni anglatadi.
Muvofiqlik strategiyasi
Boshqaruv nuqtai nazaridan, bu tozalashlar partiyaning mahalliy ildizlardan ko‘ra ideologik ishonchni ustun qo‘yishini aks ettiradi. KXH kadrlari tizimi doimo sadoqatni qadrlagan, ammo hozirgi tendensiya mahalliy qonuniylikni — ayniqsa, etnik yoki hududiy ildizlarga asoslangan bo‘lsa — xavf sifatida ko‘rmoqda. Xabar aniq: milliy ozchilik yetakchilari partiyaning o‘z xalqlari oldidagi vakillari emas, balki xalq oldida partiyaning vakillari bo‘lishi kerak.
Bu yondashuv strategik jihatdan ham ahamiyatli. Markaziy hukumat uzoq vaqt davomida etnik hududlar siyosiy alternativlik maydoniga aylanishidan xavotirda bo‘lib kelgan, ayniqsa iqtisodiy pasayish yoki mintaqaviy nomutanosiblik sharoitida. Shu bois, mahalliy yetakchilikning avtonomiyasini zaiflashtirish orqali Pekin markazdan chetga chiqish ehtimolini kamaytiradi. Bu profilaktik siyosat, ammo u Xitoyning “birlashgan yetakchilik ostidagi mintaqaviy avtonomiya” modeli chegaralarini ham ko‘rsatadi. Qolgani faqat nomiga avtonomiya — aslida esa siyosat yoki kadrlarga doir mustaqil qaror qabul qilish imkoniyati yo‘q.
Ichki va tashqi oqibatlar
Ichki jihatdan, etnik boshqaruvning kuchaygan markazlashuvi 1980-yillardan beri amal qilib kelayotgan nozik muvozanatni yemirishi mumkin. Mazmunli avtonomiya yo‘qolgan sharoitda, mintaqaviy hukumatlar Pekinning ma’muriy qo‘shimchalariga aylanishi mumkin. Bunday bir xillik madaniy siyosat orqali mahalliy an’analar yoki tillarni so‘ndirish bilan birga olib borilsa, yashirin norozilikka sabab bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.
Tashqi siyosat nuqtai nazaridan, bu holatlar Xitoyning o‘zini “ko‘p millatli hamjahon davlat” sifatida ko‘rsatish urinishlarini murakkablashtiradi. Partiyaning xalqaro propaganda siyosati “millatlar do‘stligi” va “plyuralistik hamjihatlik” shiorlariga asoslanadi. Ammo milliy ozchilik yetakchilarining tizimli ravishda chetlatilishi bu rivoyatni zaiflashtiradi. Ayniqsa, kuzatuv, qayta ta’lim va assimilyatsiya haqidagi xabarlar bilan uyg‘un holda qaralganda, inklyuzivlik ritorikasi bilan nazorat amaliyoti o‘rtasidagi ziddiyat ayon bo‘ladi.
Xulosa
Etnik ozchilik yetakchilarining yaqindagi tozalashlarini faqat korrupsiyaga qarshi tadbirlar sifatida ko‘rish mumkin emas. Ular ideologik muvofiqlikni kuchaytirish va Xitoyning ko‘p millatli boshqaruv modelini shakllantirgan ramziy avtonomiyani zaiflashtirishga qaratilgan chuqur siyosiy jarayonni aks ettiradi. Etnik vakillikni ifodalagan shaxslarni chetlatib, KXH markazga sadoqatni barcha boshqa qadriyatlardan ustun qo‘ydi.
Bu siyosat qisqa muddatda siyosiy barqarorlikka xizmat qilishi mumkin, ammo uzoq muddatli xavflar tug‘diradi: milliy ozchiliklarni ajratadi, partiyaning inklyuzivlik haqidagi da’vosini zaiflashtiradi va tarixan avtonomiya bilan markaz nazorati o‘rtasidagi muvozanatni buzadi. Endi partiyaning asosiy sinovi intizomni emas, ishonchni saqlab qolishda — chunki vakillikning o‘zi shubhali bo‘lib qoldi.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
