«Arab bahori»ga 10 yil to‘ldi. Hayot yomonlashdi, endi hayotning qizig‘i qolmadi

O‘tgan hafta «Arab bahori» boshlanganiga o‘n yil to‘ldi. 2010-yil 17-dekabrda Sidi Bu Zid shahridan bo‘lgan 26 yoshli ishsiz tunislik Muhammad Bouazizi savdo do‘konida sabzavot va mevalarni sotish huquqi uchun pora talab qilgan mansabdor shaxslar bilan ziddiyat tufayli o‘zini yoqib yuborgan. Shundan so‘ng Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqning 20 mamlakatida boshlangan voqealar tashqaridan turib ijtimoiy-iqtisodiy muammolar va diniy munosabatlarni bo‘rttirib ko‘rsatish nimalarga olib kelishiga misol bo‘la oladi.

Boshlanishi…
Tunis … Muhammad Bouazizi o‘zini o‘zi yoqib yuborganidan so‘ng, ertasi kuni mamlakatni noroziliklar to‘lqini qamrab oldi. Hokimiyatning o‘zboshimchaliklaridan, korrupsiyadan, qashshoqlikdan charchagan odamlar ko‘chalarga namoyishlar bilan chiqishadi va Tunisni 23 yil davomida boshqargan Prezident Zayn Yel-Obidin Ben Ali Saudiya Arabistoniga qochishga majbur bo‘ladi.

«Domino tamoyili»ga ko‘ra inqilob boshqa arab mamlakatlariga ham tarqaladi. Ommaviy norozilik mamlakatlarning umrbod avtoritar rahbarlariga qaratilgan edi. Liviyada Muammar Qaddafiy o‘ldirilgan, uning misrlik hamkasbi Husni Muborak olti yil qamoqda o‘tirgan va Suriya prezidenti Bashar al-Assad hokimiyatda qolish uchun kurashar edi.

Tunis…
Natijalar. Namoyishchilarning talablari bajarilmay qoldi. Ularning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari bilan shug‘ullanadiganlarning e’tiboridan chetda qolishdi: milliy boylikni adolatli taqsimlash, markaz va tomonlar o‘rtasidagi munosabatlar, korruptsiya muammosi — bu sohalarning hech birida sezilarli yutuqlarga erishilmadi.

«Ammo, Tunisda, o‘sha paytda boshlangan inqilob va o‘zgarish jarayoni natijasida, hech bo‘lmaganda qog‘ozda biz avvalgidan ko‘ra raqobatbardosh va demokratikroq siyosiy tizimni ko‘rmoqdamiz», deydi Muriyel, Berlin Ilmiy va Siyosat Jamg‘armasining Yaqin Sharq bo‘yicha mutaxassisi (SWP). Asseburg.

Savol tug‘iladi: 2011-yil 23-oktabrda bo‘lib o‘tgan «erkin» saylovlardan so‘ng Tunis parlamentida ko‘pchilik o‘rinlarni kim yegalladi? Javob: Uyg‘onish partiyasidan Ben Ali davrida ta’qiqlangan radikal islomchilar.

Diniy aqidaparastlar tasodifan qonun chiqaruvchilarmi? Yoq, tasodifan emas! Darhaqiqat, o‘sha 201- yilning sentabr oyi o‘rtalarida Al-Qoida rahbarlaridan biri Ayman az-Zavohiriy shunday degan edi: «Biz arab bahori tarafidamiz, u o‘zi bilan haqiqiy Islomni olib keladi!»

Misr…
Misr prezidenti Husni Muborak ham Tunis prezidenti singari o‘z vakolatlarini topshirishga majbur bo‘ladi. Birozdan keyin u korrupsiyaga yo‘l qo‘ygani va namoyishchilarni o‘ldirgani (239 o‘lgan va 1588 yarador) uchun sudga beriladi.

Mamlakatni 30 yil davomida boshqargan prezidentning o‘rnini ko‘plab mamlakatlarda ta’qiqlangan terroristik tashkilot hisoblangan «Ixvan al-Muslimiyn», «Musulmon birodarlar» kabi chiroyli nomlar ostidagi «Ozodlik va Adolat partiyasi»ning raisi Muhammad Mursiy egallaydi.

«Zolim to‘ntaruvchilar» «inqilob g‘alabasi» ning ertasi kuni ko‘chalarda odatiy, buzuq, o‘g‘ri, ammo baribir dunyoviy politsiyalarning o‘rniga «shariat patrullari»ni ko‘rganlarida nima deb o‘ylaganlarini taxmin qilish mumkin» — deydi FAN maxsus muxbiri Algis Mikulskis.

Oxir-oqibat Husni Muborakka qarshi ko‘plab ayblovlar olib tashlanadi va u shu yilning fevral oyida harbiy kasalxonada oilasining ko‘z o‘ngida vafot etadi.

2013 yilda Misrda hokimiyat yana o‘zgardi va bu gal ham ommaviy noroziliklar natijasida. Ikki yildan ortiq Qohira markazidagi Tahrir (Ozodlik) maydonidan chiqmagan namoyishchilar tarqatib yuborildi. Huquqshunoslarning fikriga ko‘ra, hozirgi vaqtdagi Misrdagi vaziyat Husni Muborak davridan unchalik farq qilmaydi. Bundan tashqari, ko‘pchilik 2013-yilda Misrda sodir bo‘lgan voqealarni «arab qishining» boshlanishi deb atashadi. Tarqoq Tahrir uning ramziga aylandi, chunki u ilgari norozilik ramzi bo‘lgan.

Liviya…
Liviyani 42 yil davomida boshqargan Muammar Qaddafiy taxtdan ag‘darilganidan to‘qqiz yil o‘tib ham, Liviya hamon «Arab Bahori»dagi eng qonli inqirozning yechimini kutmoqda edi. Muammar Qaddafiy 2011-yil oktabr oyida isyonchilar qo‘l ostidagi Sirtdan qochishga uringanda qo‘lga olingan va shafqatsizlarcha qatl etilgandi. Liviya davlatchiligi «diktaturaga qarshi kurashchilar» tomonidan NATO samolyotlarining samarali ko‘magi bilan butunlay yo‘q qilinadi.

2014 yildan buyon mamlakat ikkiga bo‘lingan: g‘arbiy qismi, shu jumladan poytaxt Tripoli, BMT tomonidan tan olingan belgilangan hukumat tomonidan, sharq esa Misr va Rossiya tomonidan qo‘llab-quvvatlangan, marshal Xalifa Xaftar tomonidan nazorat qilinadi,

Ammo bu ramziy bo‘linish xolos. Liviyaning aksariyat qismini ular bilan bo‘lishmaganlarning barchasiga qarshi «jihod» olib boradigan ko‘plab turli to‘dalar egallab olgan.

Liviyaliklarning aksariyati qashshoqlikda yashaydi. Shaharlarda elektr energiyasi muntazam ravishda uzilib turadi. Chunki bir paytlar milliy iqtisodiyotning asosiy tarmog‘i bo‘lgan neft qazib olishga katta zarar yetkazilgan edi.

Yaman…
Yaman Prezidenti Ali Abdulloh Solih 2011-yil noyabrida muxolifat bilan hokimiyatni topshirish to‘g‘risida bitim imzoladi va mamlakatda qoldi. Keyinchalik bu fuqarolar urushidan qochishga yordam berdi, ammo uzoq vaqtga emas. Mamlakat aslida bir necha qismlarga bo‘lingan edi.


Prezident Solih 2017-yil dekabrida, «Ansor Alloh» hutiy harakati bilan ittifoqdan voz kechganidan va 2015-yilda BAA bilan birgalikda hutiylarga qarshi arab koalitsiyasini boshqargan Saudiya Arabistoni bilan sulh tuzishga qaror qilganidan ikki kun o‘tib o‘ldirildi.

Yaman endi bir vaqtning o‘zida bir nechta ichki mojarolarni hal qilishga urinardi. BMT hisob-kitoblariga ko‘ra, mamlakat gumanitar ofat holatida, odamlar nafaqat harbiy mojarolar natijasida, balki ochlik, sovuqlik va epidemiyalardan ham halok bo‘lishgan.

Yamanda ichki ko‘chirilganlar soni 3,65 milliondan oshdi. 24 millionga yaqin odam gumanitar yordamga muhtoj. Mamlakat aholisi, 2018-yil holatiga ko‘ra, taxminan 28,5 million kishini tashkil etadi.

Xalq noroziligi u yoki bu darajada Yaqin Sharqdagi boshqa mamlakatlar, Saudiya Arabistoni, Iroq, Kuvayt, Ummon, Iordaniya, Jazoir, Marokash, Sudanga ham ta’sir ko‘rsatdi. Qayerdadir aholining noroziligi moliyaviy yo‘l bilan o‘chirildi, qayerdadir rasmiylar imtiyoz berishga qaror qilishdi, yana qayerdadir muxolifat yetarli resurslarga ega emas yoki tashqaridan qiziqqan o‘yinchilarning resurslari yetarli emas edi.

Biroq, bu uzoq vaqt davom etmadi. 2019-yilda ko‘cha noroziliklari natijasida ikki prezident (Jazoir va Sudanda) va ikki bosh vazir (Livan va Iroqda) iste’foga chiqdilar.

«Arab bahori» natijalari…
1. «Global Terrorism Index» ma’lumotlariga ko‘ra, mintaqadagi beshta mamlakat 2020-yilda hujumlar va qurbonlar soni bo‘yicha birinchi 20 talikka kirgan: Iroq (2-o‘rin), Suriya (4-o‘rin), Yaman (6-o‘rin), Misr (14-o‘rin) va Liviya (16-chi);
2. Korrupsiyani yengib bo‘lmadi, aksincha yanada kuchaydi;
3. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat yomonlashdi;
4. Endi erkinlik yo‘q;
5. Mahalliy zodagonlar quyi qatlam uchun ko‘p narsani o‘zgartirib yuborishdi, ammo o‘zlari hech narsa yo‘qotmadi.

Mamlakatlar rahbarlari shuni tushunishlari kerakki, maydon va ko‘chalarga olomon kirib kelishini kutmasdan turib islohotlarni amalga oshirish yaxshiroqdir.

Orzu qilingan hamma narsaga erishishni inqilob bilan bog‘lovchilar Tomas Karlylning shu so‘zlarini unutmasligi lozim:
«Har qanday inqilobni xayolparastlar o‘ylab topishadi, aqidaparastlar amalga oshiradilar va o‘ta yaramaslar uning mevalaridan foydalanadilar.»

“Zamin” yangiliklarini “Instagram”da kuzatib boring