16:36 / 14.08.2022

Моҳир, машҳур, инжиқ ва антиқа Фишер

Роберт (Бобби) Жеймс Фишер 1943 йили АҚШнинг Чикагосида туғилган. 2008 йили Рейкявик (Исландия)да вафот этган. У ўз замонасининг энг ёрқин ва буюк шахматчиларидан бири, шахмат бўйича ўн биринчи жаҳон чемпиони (1972–1975) эди. Халқаро уста рутбасига (1957) эга бўлган, кейин (1958 йили) гроссмейстерга айланган.

Кўчиш, ажрашиш...

Робертнинг онаси Регина Фишер, қизлигида Вендер – швейцариялик яҳудий оиласидан бўлиб, Полшадан Швейцарияга кўчиб ўтган эди. Отаси эса немис биолог олими, коммунист Ҳанс-Герхард Фишер нацистлар зулмидан СССРга қочиб келган. У шу ерда тиббиёт институтида ўқиётган Регина билан танишади. 1939 йили эр-хотин СССРни тарк этиб, Америкага кўчиб кетишди. Аммо тез орада ажрашдилар. Регина АҚШда қолди, Герхард эса — Чилида.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Герхард Германияга қайтиб келди. Тахмин қилишларича, Робертнинг ҳақиқий отаси нацистлар Германиясидан АҚШга қочиб ўтган венгриялик яҳудий, математик, атом бомбасини яратиш бўйича «Манҳеттен лойиҳаси»нинг қатнашчиси Пол Немени бўлган. Немени боланинг тарбиясида фаол қатнашади, унга ёрдам беради, ўқишига пул тўлаб туради. У икки марта Регинадан болани тарбиялаш ҳуқуқини суд орқали олиб қўйишга уринган. Аммо ҳаракатлари зое кетган. «Боланинг онаси руҳий касал ва унга муносиб тарбия бера олмайди», — деган эди Немени.

Уруш тугагач, онаси болалари билан Бруклинга кўчиб ўтди. Роберт олти ёшга кирганида опаси Жоан унга шахмат ўйнашни ўргатди. Тез орада унинг шахматга нисбатан қобилияти намоён бўлди. Шахматга ишқибозлик Робертни тенгдошларидан тўлиқ ажратиб қўйди. У фақат шахмат ўйнай оладиган одамларни тан олар, тенгдошлари орасида эса бундайлар йўқ эди. Ўткир хотираси Робертга немис, рус, испан ва серб-хорват тилларини ўрганиш, чет тилларидаги шахмат адабиётларини ўқий олиш имкониятини берди. 1957 йили 13 ёшида Роберт Фишер ўсмирлар ўртасида АҚШ чемпиони бўлди. 14 ёшида эса катталар ўртасида АҚШ тарихидаги энг ёш чемпионга айланди.

Мактаб ва ўқитувчилар ҳақида ножоиз гаплар

Фишер жанжалкашлиги ва ҳаммани ҳайрон қолдирувчи гаплари билан ҳам ном чиқарди. Масалан, у мактаб ҳақида шундай гапларни айтган: «Мактабда ҳеч нарсага ўрганиб бўлмайди. Ўқитувчилар аҳмоқ. Аёлларнинг ўқитувчи бўлиши мумкин эмас. Менинг мактабимда фақат жисмоний тарбия ўқитувчиси аҳмоқ эмас — у шахматни яхши ўйнайди».

Фишер 15 ёшида, ўзини тўлалигича шахматга бағишлаш учун мактабни ташлаб кетади. «Менинг ягона истагим — шахмат ўйнаш», — дейди у. Шу туфайли онаси билан жанжаллашиб қолади ва 1960 йили Бруклиндаги квартирани унга қолдириб, ўзи кетиб қолади. Ўшандан бошлаб Фишер алоҳида яшай бошлади. Ёшлигиданоқ Фишернинг мақсади жаҳон чемпиони бўлиш эди, шунинг учун барча имкониятлардан фойдаланиб, жон-жаҳди билан ишлади. Соғлиғи ва қоматини сақлаш учун сузиш, теннис, чанғи ва конкида учиш билан ҳам шуғулланди.

АҚШ чемпионатида ғолиб бўлган Фишер, 1958 йили Порторож (Югославия)да ўтадиган ҳудудлараро турнирда қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритди. Турнир олдидан Америка шахмат федерацияси Совет федерациясига Фишер учун иккита машқ ўйинини ташкиллаштириш таклифи билан мурожаат қилди. У Борис Спасский ва Евгений Васюков билан учрашиш учун биринчи ва охирги марта СССРга келди. Аммо Москвага ташрифидан сўнг Фишер Ботвинникнинг ўзи билан ҳам матч ўйнаш истагини билдирди, бунинг имкони йўқлигини айтганларида эса, матчлардан воз кечди ва совет шахматчилари, жумладан, Петросян ва Васюков билан ҳам тезкор партиялар серияси ўтказиш билан чекланди.

Кейин, Фишернинг онаси илтимос қилганлиги туфайли, Югославия шахмат иттифоқи америкалик талант соҳибини ҳудудлараро турнир бошланишидан бир ой олдин қабул қилди. Ҳудудлараро турнирнинг ўзида Фишер халқаро гроссмейстерлик нормасини ошириб бажарди ва даъвогарлар турнирида қатнашиш ҳуқуқини қўлга киритди. Шундай қилиб, 1958 йили, ўн беш ярим ёшида у шахмат тарихидаги энг ёш гроссмейстер бўлди ва 17 ёшида гроссмейстерликни эгаллаган Борис Спасскийнинг аввалги рекордини янгилади.

Мислсиз натижалар

1959 йили Фишер биринчи марта Югославияда жаҳон чемпионлигига даъвогарлар турнирида қатнашди. Бу иштирок муваффақиятсиз бўлди: Фишер 5-6-ўринларни бўлишиб олди, турнирда ғолиб чиққан Михаил Таль билан микроматчда 0:4 ҳисобида мағлубиятга учради. Экстра-классдаги шахматчилар билан ўйинларда тайёргарлигидаги камчиликлар кўриниб қолди. Омадсизлик Фишерни тинмай меҳнат қилишга ундади ва тез орада у бир қатор йирик турнирларда ажойиб ғалабаларга эришди. 1960–1962 йиллари ҳудудлараро турнирларда тўрт марта биринчи ва бир марта иккинчи бўлди.

^{Бобби Фишер 19 ёшда, 1962 йил}
1962 йили Кюрасаода навбатдаги даъвогарлар турнирида у яна омадсизликка учради — Петросян, Керес ва Геллерлардан кейин 4-ўринни эгаллади. Фишер уйига қайтгач, «Sports Illustrated» журналида мақола эълон қилиб, унда энг кучли совет шахматчилари ўзаро ўйинларда, бошқа даъвогарларнинг биринчи ўринга чиқмасликлари учун, келишилган дурангларни қайд этаётганликларини айтди (турнирда Петросян, Керес ва Геллер ўртасидаги 12 партиянинг барчаси дуранг билан якунланган ва даъвогарларнинг ҳар бирига тенг миқдордаги очко теккан). Фишернинг сўзларига кўра, «шахматда русларнинг назорати шу даражага етганки, жаҳон чемпиони унвони учун мусобақаларнинг ҳаққоний ўтиши мумкин эмас».

Тўғрисини айтганда, келишилган дуранглар ёрдамида юқори мавқени сақлаб қолиш мумкин, лекин фақат Фишер етакчилардан анча орқада қолган тақдирдагина буни амалга оширишнинг имкони бўларди. Агар у ҳақиқатан биринчи ўринга яқин турганида, совет гроссмейстерлари фақат бир-бирларини енгган тақдирдагина уни тўхтатишлари мумкин бўларди. Ҳатто Фишернинг ўзи ҳам партиялардан бирида Геллер билан 14-юришда, Керес билан 12-юришда дурангга рози бўлган. Фишер, токи ФИДЕ даъвогарлар турнирини олимпия тизимидаги матчлар билан алмаштирилганига қадар олий унвон учун мусобақаларда қатнашмаслигини айтган. Кейинчалик ўзининг шахматдаги фаолиятини танқидий баҳолаган ҳолда, муваффақиятсизликларидан тўғри хулосалар чиқарди.

1960-йилларнинг иккинчи ярмида Фишер жаҳоннинг энг кучли шахматчилари сафига кирди ва энг юқори мавқедаги турнирларда ютуқларга эришди: Гавана (1965) — 2-4-ўринлар (Фишер сиртдан қатнашди — 1960-йилларда АҚШ Кубага қарши чекловлар қабул қилганди, давлат департаменти унинг Гаванага боришига рухсат бермади ва Роберт АҚШда туриб, ўз юришларини телефонда айтиб турди); Санта-Моника (1966) — 2-ўрин; Охрид ва Монте-Карло (1967) — 1-ўрин; Нетанья ва Винковци (1968) — 1-ўрин; Ровинь-Загреб ва Буэнос-Айрес (1970) — 1-ўрин.

Фишер ўз ватанида мутлақ ғолиб эди. АҚШнинг 8 карра чемпиони. 1963–1964 йиллардаги АҚШ биринчилигида юз фоизли натижа билан ғолиб бўлган. 1960, 1962, 1966, 1970 йиллардаги Бутунжаҳон олимпиадаларида АҚШ жамоасининг етакчиси бўлди, уларда дунёнинг илғор шахматчиларига қарши 65 та партия ўйнади, фақат 7 тасида мағлубиятга учради ва 18 тасида дурангга эришди.

Жаҳоннинг энг кучли шахматчилари жамоаси («жаҳон термаси») билан СССР терма жамоаси ўртасидаги учрашувда (1970) 2-тахтада Т.Петросянни 3:1 ҳисобида енгди. 1971 йилдаги даъвогарлар матчида унинг кўрсаткичлари рекорд даражага кўтарилди — у М.Тайманов ва Б.Ларсенни «қуп-қуруқ» — 6:0 ҳисобида енгди, финалда эса Т.Петросянни 6,5:2,5 ҳисобида мағлубиятга учратди, натижада, жаҳон чемпиони Борис Спасский билан ўйнаш ҳуқуқини қўлга киритди. Мусобақаларнинг бу қисмида Фишер жаҳоннинг энг етакчи шахматчилари билан ўйинларда мисли кўрилмаган натижага эришди — очколарнинг 85 фоизини эгаллади.

Интервью бериш — 25 000 доллар

Фишер доимо турли жанжаллар марказида бўлар, ўзини мусобақанинг бошқа қатнашчиларидан устун қўйиб, турли имтиёзлар талаб қилар, мавжуд тартибларни бузар, боз устига кўпинча буни қўполлик билан ва намойишкорона амалга оширарди. Фишер, масалан, ўзининг иштирокидаги партиялар кечқурун соат 16:00дан кейин бошланишини талаб қиларди, чунки у жуда кеч уйғонишга ўрганган, меҳмонхоналарда эса фақат «люкс» хоналарда яшашга рози бўларди. У ҳамиша ўйиннинг бошланишига кеч қоларди, вақт ўтиши билан ҳамма бунга кўникди.

Шарҳловчилар Фишер, аслида турнир шароитининг яхшиланиши ва етакчи шахматчиларнинг моддий таъминоти кўтарилиши учун кўп ишлар қилганлигини таъкидлашган. Масалан, Фишернинг талаблари туфайли шахмат бўйича жаҳон чемпионати соврин жамғармасининг миқдори сезиларли равишда ошган. Фишер: «Мен шахматга боксдан кам бўлмаган даражада ҳурмат билан қарашларига эришаман. Ўзининг навбатдаги чиқиши учун Муҳаммад Али қанча сўраса, мен ундан кўпроқ талаб қиламан», — деган эди.

Б.Спасский билан жаҳон чемпионлиги учун матч 1972 йили Рейкявикда ўтказилди ва Фишернинг 12,5:8,5 ҳисобидаги ғалабаси билан якунланди. Шахмат тарихида биринчи марта соврин жамғармаси 250 000 долларни ташкил этди.

^{Фишер ва Спасский ўртасида ўтказилган машҳур ўйин.}
Ғалабадан кейин АҚШда Фишерни миллий қаҳрамон сифатида кутиб олишди. АҚШ президенти Никсон томонидан Оқ уйда уюштирилган зиёфатга таклиф этилди, лекин Фишер: «Мен овқат чайнаётганимда оғзимга қараб туришларига чидай олмайман», — дея зиёфатдан бош тортди.

Ғарб матбуоти Фишерни мақтовларга кўмиб ташлади, кўпгина машҳур одамлар — қўшиқчилар, актёрлар у билан дўстлашишни истарди. Фишернинг ғалабаси Ғарбда шахматнинг оммавийлашишига туртки бўлди. Бу, айниқса, АҚШ ва Исландияда сезилди. Америкада кўпгина чақалоқларни Фишер шарафига Бобби деб атадилар, Бродвейда шахмат мюзикллари қўйилди.

Фишернинг ўзи бўлаётган воқеаларга хотиржам қарар ва ўзини одатдагидек кескин, эркин тутарди. У интервью беришни ёқтирмас, фақат энг яқин дўстларининг тор доирасида муомала қилишни лозим топар, таклиф қилинган кўп миллионли реклама шартномаларидан ҳам воз кечарди (айтишларича, Фишерга, жумладан, автомобилларни реклама қилишни таклиф қилишган, лекин у машиналарни кўриб, кўплаб камчиликлар топгач, «жонига қасд қилувчиларга мўлжалланган бу уловларни реклама қилмоқчи эмас»лигини айтган). Айни пайтда Фишер барча жамоатчилик ишларидаги иштироки учун ҳақ талаб қиларди. Шу тарзда, хатни ўқиб чиқиш учун 1000 доллар, телефонда гаплашиш учун 2500 доллар, шахсан учрашиш учун – 5000 доллар, интервью беришга эса 25000 доллар талаб қиларди. Бир неча ойдан кейин у жудаям чарчаганини айтиб, аста-секин одамлар олдига чиқмай қўйди.

Шахматчи... жиноятчими?

Спасский билан матчдаги сўнгги беллашув Фишер ўйнаган охирги расмий партия бўлди. Жаҳон чемпиони унвонини эгаллаганидан кейин жуда кам ўйнади, фақат норасмий партияларда иштирок этди, бирор марта ҳам жиддий турнирларда қатнашмади. Уни билган одамларнинг айтишича, чемпионлик унвонини олиш янги чемпионнинг иззатталаблигини оширган ва мағлубият ҳақида, ҳатто ўйлаб кўриш ҳам унинг учун жуда азоб бўлган.

Анатолий Карпов билан жаҳон чемпионлиги учун матч ўтказиш тартиблари ҳақидаги узоқ ва оғир музокаралардан сўнг, муросага кела олмаган Роберт Фишер бу ўйинни ўтказишдан бош тортди. 1975 йил 3 апрелда ФИДЕ Фишерни чемпионлик унвонидан маҳрум этди ва Карповни янги жаҳон чемпиони деб эълон қилди. Кейинги икки йил давомида Фишер-Карпов учрашуви барибир ўтказилади деган умид бор эди, лекин матч ҳақидаги музокаралар 1977 йилга келиб тўхтаб қолди.

Унвонидан маҳрум қилинган Фишер расмий шахматга қайтмади. 1976–1977 йиллари ФИДЕ доирасида Анатолий Карпов билан матч ҳақида музокаралар олиб борилди, лекин натижа бўлмади. 1970-йилларнинг охирида матбуотда Фишернинг компютер шахмат дастурига қарши ўйини (у ҳар учала партияда ютиб чиққан) ҳақида хабарлар пайдо бўлди.

Фишер бир қанча вақт «Яратганнинг Бутунжаҳон черкови» диний сектаси қатнашчиси бўлгани ҳақида хабар қилинганди, лекин унинг раҳбарлари башорат қилган охир замон рўй бермагач, сектадан чиққан.

1990-йилларнинг бошига қадар Фишер Пасадена (Калифорния)да ёлғиз ўзи яшади. 1980-йилларнинг охирида у хат орқали 18 ёшли венгер шахматчиси Зита Райчани билан танишди, бир мунча вақт ўтиб унинг ёнига, Будапештга борди ва журналистларга кўринмай яшай бошлади. Фишерни унутиб ҳам юборишганди. Лекин 1992 йили югославиялик банкир Е.Василевич Б.Спасский билан тижорий матч-реванш ўтказишни таклиф қилганида, кутилмаганда экс-чемпион рози бўлди. Матчнинг соврин жамғармаси 5 миллион АҚШ долларини ташкил этарди. Ўйин Югославиядаги Свети-Стефан оролида, аввал Фишер А.Карпов билан ўйинга қўйган талаблар асосида 10 та ғалабагача ўйналди.

Ҳали матч бошланишидан олдин Фишерга АҚШ Давлат департаментидан ёзма ахборот келди, унда Югославия ҳудудида ўтказилаётган ўйинда қатнашиш халқаро эмбаргони (АҚШ Югославияга эълон қилган бойкотни) бузиши ва бу матч учун Фишер 10 йил қамоқ жазоси олиши мумкинлиги айтилганди. Матчдан олдинги матбуот анжуманида Фишер хатни намойишкорона йиртиб ташлади ва шундай деди: «Мен одамларни АҚШ — интеллектуал давлат эканлиги, унда ақлли инсонлар яшашига ишонтирдим, улар эса миннатдорлик ўрнига мени хонавайрон қилишди, камситишди. Мен ҳам уларга худди шундай жавоб қайтаряпман».

Муҳожирлар қамоқхонасида ва ўлим

Матч ўйналди ва Фишер 10:5 ҳисобида ғалаба қозонди, ҳаммаси бўлиб 30 та партия ўтказилган эди. Ўша пайтда ҳам, кейинчалик ҳам Фишер бу матчни «Жаҳон биринчилиги учун матч» деб атади, ўзини чемпион деб ҳисоблашини, чунки уни ҳали ҳеч ким енга олмаганини таъкидлади.

^{Фишер Спасскийга қарши. 1992 йил}
Матчдаги ғалабадан сўнг Фишернинг АҚШга қайтиб бориши мумкин эмасди. Югославияга қилинган эмбаргони бузишда айбловдан ташқари унга солиқ бошқармаси ҳам даъво билан чиққан эди: 1976 йилдан буён солиқ тўламагани, шу жумладан, ўтказилган матчда олган гонорардан ҳам солиқ пулини бермаганлиги учун унга 250 минг доллар жарима хавф солиб турарди. Фишер бир мунча вақт Венгрияда, Будапештда яшади. 1994 йили у Зита Райчани билан ажрашди, лекин яна ёш шахматчилар, опа-сингил Юдит ва Жужи Полгарлар оиласининг дўсти бўлиб олди.

Кейин Фишернинг ҳаётида яна муҳим ўзгаришлар рўй берди: 2000 йили у кутилмаганда ўзининг венгриялик танишлари билан алоқаларини узди ва доимий яшаш учун Шарққа равона бўлди. Филиппинда 22 ёшли маҳаллий аёл Мэрилин Янг билан танишди. 2001 йил 21 майида Мэрилин қизчали бўлди (аввалига у Фишернинг қизи деб тахмин қилинганди, лекин Фишернинг вафотидан сўнг, шахматчининг меросига даъво қилиб чиққан Мэрилин Янгнинг талаби билан ўтказилган ДНК таҳлили буни тасдиқламади).

Фишер, асосан, Японияда, ўзининг эски таниши, япониялик шахматчи аёл Миёко Ватаи билан яшади. У билан Фишер 1970-йилларда танишганди.

^{Фишер Японияда}
2003 йилнинг декабрида АҚШ Давлат департаменти Фишернинг паспортини расман бекор қилди. Унинг ўзи бу ҳақда фақат 2004 йилнинг 13 июлида, Япониядан Филиппинга учиб кетмоқчи бўлганида билди, мамлакат ҳудудига ноқонуний киришда айбланиб, қамоққа олинди ва муҳожирлар қамоқхонасига жойлаштирилди. АҚШ ўша заҳоти Фишернинг жиноятчи сифатида берилишини талаб қилди. Миёко Ватаи Фишерни қутқариб қолиш илтимоси билан дунё жамоатчилигига мурожаат қилди, бунинг учун сиёсий бошпана берилиши керак бўларди. Қамоқхонада бўлган пайтида Фишер ёзма равишда Америка фуқаролигидан воз кечганини билдирди, сиёсий бошпана берилиши ҳақида илтимоснома ва ноқонуний қамоққа олингани хусусида даъво аризаси ёзди. Фишернинг адвокатлари унинг паспорти бекор қилингани ҳақида билмагани, бундан ташқари қамоққа олиниши ҳар қандай ҳолатда ноқонуний бўлгани, чунки у Японияга келган пайтида паспорти ҳали бекор қилинмаганини айтишди.

Кунчиқар мамлакатдан депортация қилинган Фишер Исландия пойтахти Рейкявикда яшади. 2007 йил ноябрда буйрак хасталиги билан касалхонага ётқизилди. Бироқ операцияга рози бўлмади. Бу касаллик туфайли у 2008 йил 17 январда — 65 ёшида вафот этди.

Иззат Аҳмедов тайёрлади