Тилга зўрма-зўраки олиб кирилаётган сўзлар: 200 йилдан кейинги ўзбеклар бизни тушунадими?

^{Фото: Kun.uz}
Подкаст, челленж, ренессанс, сектор, гендер... Бундай сўзлар ўзбекча бўлмаса ҳам, ўзбек тилида фаол қўллана бошлаган. Ҳаттоки муқобили бор ўзбекча сўзлар ўз ўрнини хорижий сўзларга бўшатиб беряпти. Жараён шундай давом этаверса, 2-3 асрдан кейин яшайдиган ўзбеклар биз бугун ёзган китоблар-у маълумотларни луғат билан ўқишига тўғри келмайдими?

Ҳар қандай тил ўзга тиллардан сўз олиб бойийди. Бироқ бу исталган сўзни олиб ўзбекча сўзларга қўшиб қўллашни англатмайди. Бугун ўзбек тили шундай босқични бошидан ўтказяпти. Масалан, 2022 йил бошида Ўзбекистон бўйлаб электр энергияси инқирози бўлганда, бу жумлани ифодалаш учун «блэкаут» сўзи, мусобақаларда ўч ё қасос олиш маъносида «реванш» сўзи қўлланди. Яна қайси сўзлар бугунги ўзбек тилига ўрнаша бошлагани ҳақида таржимон ва тилшуносларга юзландик.

Ёна Бергернинг «Юқумлилик», Клаус Швабнинг «Тўртинчи саноат инқилоби», Жеймс Клирнинг «Атом одатлар» китобларини ўзбек тилига таржима қилган Сарвиноз Қосимова ўзбек тилига кириб келаётган сўзларни 2га бўлиш керак деб ҳисоблайди.

— Биринчиси, ўзбек тилида эквиваленти йўқ ёки таржима қилишга қийин сўзлар ҳисобланиб, буларга CEO (a chief executive officer) — бош ижрочи директор, инсайт — (insight) ғоя, қараш, назар, тушунча; патерн — (pattern) қонуният, ҳодиса; спойлер — (spoiler) сюрпризни бузувчи; виртуал — (virtual) кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин.

Иккинчи тур сўзларга, ўзбек тилида эквиваленти бор, бироқ янги чет эл сўзларига алмашаётган сўзларни айтишим мумкин. Масалан, консалтинг (consulting) — маъмурий маслаҳат; кондиция (condition) — вазият, шароит; деградация (degradation) — ёмонлашиш; мотивация (motivation) — туртки; диверсификация (diversification) — хилма-хиллаштириш каби сўзлардир.

Умуман олганда, профессионал сўзлар бошқа тиллардан шундай олиниб таржима қилиняпти. Масалан, ИМҲО (in my humle opinion) — менимча, подкаст — podcast, челленж — challange, трейнинг — training, коуч — couch, креатив — creative, IT — information technology, IQ – intelligent quotient, люкс — lux, фурнитура — furniture, сертификат — certificate, глобал — global, инфлуенсер — influencer, апгрейд –upgrade, фейк — fake, трейдинг — trading, тренд — trand сўзлари инглиз тилидан қандай ўқилса, ўша тарзда ўзбек тилига кириб келяпти. Балки ўзбек тилига чет эл сўзлари оқимининг жадаллашувига тобора кўпроқ ёшлар инглиз тилини ўрганаётгани ҳам сабаб бўлиши мумкин.

Марио Пюзонинг «Чўқинтирган ота», Рамита Наваининг «Ёлғонлар шаҳри», Яна Рослингнинг «Factfullness» асарлари таржимони Зиёда Ғуломова бугун ўзбек тилига технология ва бизнесга оид атамалар кириб келиши кўпайганини айтади.


Зиёда Ғуломова, таржимон
— Асосан бизнес ва маркетингга оид китоблар таржимасидан нетворкинг, ниша — бозорнинг аниқ бир аудиторияга мўлжалланган, ихтисослашган бўлими, «ваучер каби» сўзлар қўллана бошлаяпти. Бундан ташқари, ўзим таржима қилган асар — «Factfullness»нинг ҳам номини шундай қолдирдик. Чунки бу инглиз тилида ҳам ясама сўз, муаллиф ўзи яратган, муомалада мавжуд эмас. Китоб ичида ўзбек китобхонига тушунарли бўлиши учун фактдорлик деб таржима қилдик. Гарчи ўзбек тилида бундай сўз бўлмаса-да, биз ҳам муаллиф услубига ёндашдик. Бу сўзни бошида фактлилик деб таржима қилгандим.

Шунингдек, яна бир китобни таҳрирлаш давомида технология ва ижтимоий тармоқларга оид сўзлар ҳам ўзлашганига гувоҳ бўлдим. Масалан, Facebook, пост, мессенжер, Zoom, копирайтер, рақамли технология, сотув матни — ижтимоий тармоқларда бирор нарсани реклама қилиш учун қўйилган постнинг матни каби янги сўзларни олдик.

Ҳерберт Уэллснинг «Дунёлар жанги», Марк Твеннинг «Ҳаётнинг беш тортиғи», Лара Эдрианнинг «Тунги ташриф», Суаднинг «Аланга ичидаги аёл» китобларини таржима қилган Нодира Иброҳимова айрим нарса-буюмлар ўзбек тилида мавжуд бўлмагани учун, уларнинг ўзбекча номи ҳам топилмаслигини, натижада сўзни асл вариантда қолдиришга мажбур бўлганини айтади.


Нодира Иброҳимова, таржимон
— 2021 йили Ҳерберт Уэлсснинг «Дунёлар жанги» романи таржимаси мен учун анча мураккаб кечди. Сабаби илмий фантастик асар бўлгани учун кўплаб терминларнинг ўзбек тилидаги муқобилларини топиш қийин бўлди. Романда учраган айрим жумлаларни луғатдан топиб бўлмагач, гуглга бериб суратини кўрибгина, нималигини тушунар ва ўзбек тилида қандай аталишини излардим.

Илмий изоҳли луғат бизда оқсашига шунда амин бўлдим. Романда баъзи сўзларни аслича қолдириб, споска билан изоҳини бериб ўтишгаям тўғри келди. Масалан, сифон (автоматик труба насос), фляга (митти сувдон), омнибус (автобуснинг илк кўриниши, отларга қўшилган усти ёпиқ темир арава), шлюз (сув сатҳи турлича бўлган бир жойдан иккинчи жойга кемаларни ўтказиш учун хизмат қилувчи ҳидротехник иншоот), клерк (ёзув-чизув ишларини олиб борадиган кичик хизматчи), сталактит (ғор ичида осилиб турувчи сумалаклар), констеб (кўчаларда отлар ҳаракатини бошқарувчи полициячи) ва бошқалар.

Кўпроқ эсимда қолгани, романда Тиллагул номли ўсимлик келтирилади, бундай гулнинг суратини излаганимда у бизнинг юртимизда ўсмаслиги маълум бўлди. У бизнинг узумлар каби тепада, шокила каби ерга осилиб туради, ранги сап-сариқ. Бу ўринда ўқувчи уни тасаввур қилолмагани учун ўша пейзажни кўз олдига келтиролмайди.

Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар, Жуброн Халил Жуброн ва Андрей Платонов асарлари таржимони, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, айни дамда Нидерландияда яшаб ижод қилаётган ёзувчи ва таржимон Шарифжон Аҳмад сўзлар ўзбек тилига қабул қилинишини кўп ҳам ёқламайди. Айниқса охирги вақтларда муқобили мавжуд сўзларнинг бошқа тилдагиси қўлланишидан мақсад нима, деган мулоҳазани ўртага ташлайди.


Шарифжон Аҳмад, ёзувчи ва таржимон
— Ўзбек тили флексибл, яъни табиатига тўғри келувчи янги сўзларни ўзига сингдириб, истеъмолга тақдим эта оладиган, ўзгаришларга бағри очиқ тил. Аммо бу ўзга тиллардан ҳар қанақа сўзларни, тўғри келса-келмаса, олиб киравериш мумкин дегани эмас. Кейинги пайтларда зўрма-зўраки киритилаётган сўзларга тўхталсам.

Нечанчи эканидан қатъи назар — «ренессанс» сўзи. Таппа-тайёр «уйғониш» атамаси бўлатуриб, мутлақо Оврўпа тараққиёт босқичига тегишли «ренессанс» чаппа-ростасига қўлланаётгани энсани қотиради. «биеннале» — итальянча сўз. Луғавий маъноси — «икки йилда бир марта». Бунинг ҳам боптагина «кўргазма» муқобили бор.

«Гран-при» — хўп, Ғарбнинг муҳташам-у шоҳона давраларига чидаб бўлмас ҳавасдан тилга тиқиштирилаётган бу уринишни тушунса бўлар, аммо «бош соврин»нинг нимаси ёмон? «Администрация» (маъмурият, девон), «агентлик» (бошқарма, идора), «сектор» (бўлим, шуъба), «гендер» («жинсий тенглик» — бу мисолда айнан «жинс» сўзидан уялиш аломатлари сезилади), «мотивация» (руҳлан(тир)иш, чоғлан(тир)иш), «комфорт» (шинам, қулай, бадастир), «деградация» (айниш, бузилиш, заволга юз тутиш) каби сохта салмоқ ортилган яна қатор бегона сўзлар борки, қавс ичида берилган уларнинг муқобиллари тилимизда азалдан мавжуд.

Ижтимоий тармоқларда бундан ҳам қизиқ ҳолат кузатилади. Биргина мисол: «шукрона куни». Бу бирикмага дастлаб дуч келганимда, маъносини ҳеч тушуна олмагандим. Сўраб-суриштириб билсам, «туғилган кун» маъносида қўллана бошлабди. Қизиғи, ўзимизнинг шоир-у ёзувчилар луғатидан ҳам маҳкам ўрин олиб улгурибди. Аслида эса «шукрона куни» — АҚШ билан Канаданинг хос байрами, узоқ йўл азоби ортда қолиб, эсон-омон манзилга етиб олган дастлабки мустамлакачиларнинг шукрона кунидир бу (Thanksgiving Day).

АҚШни тилга олган эканмиз, бу давлат номини ҳам (Туркия туркчасига мослаштирган ҳолда) «Америка Бирлашган Давлатлари» тарзида тақдим этиш уринишлари ҳам кўриниб қоляпти. «State»ни «давлат» деб ўгириш мумкин бўлса-да, Америка Қўшма Штатлари мисолида бу сўз «давлат» маъносини бермайди, балки бутун бирлик таркибида нисбий мухторият белгиларига эга бўлган вилоят ва музофот тушунчасини англатади.

Умуман ўзбек тилига илмий асосланган янги сўз ва атамаларни расмий истеъмолга киритиш масаласи билан Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атамалар комиссиясишуғулланади. Лекин бугун муқобили бор сўзларнинг хорижий варианти ҳам расмий доираларда қўлланяпти. Бу жараённи Атамалар комиссияси назорат қилаётгани негадир сезилмаяпти. Ўзбек тили шу тезликда хорижий тиллардан сўз олиб бойиб, бораверса, бугун биз фаол қўлланаётган сўзлар архаик сўзларга айланиб, авлодларимиз бизнинг ёзганларимизни луғат билан ўқиш босқичига етиб келмайдими? Худди биз бугунги кунда Алишер Навоий ва Бобур асарларини махсус луғатларсиз ўқий олмаганимиздек.

«Замин»ни Telegram’да ўқинг!