14:22 / 25.09.2020
6 642

Замонавий талаба учун келажак ўқитувчисининг идеал қиёфасига талаблар

Замонавий талаба учун келажак ўқитувчисининг идеал қиёфасига талаблар
Давлат раҳбари Шавкат Мирзиёев педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфузини ошириш, ёш авлод маънавиятини юксалтириш масалаларига бағишланган видеоселектор йиғилишларининг бирида: «Мен муаллимларнинг жамиятимиздаги обрўсини ошириш ҳақида кўп ўйлайман. Чунки ўзим кўп йиллар олийгоҳда домла бўлиб ишлаганим учун бу соҳанинг қанчалик қийин ва машаққатли эканини яхши биламан.

Албатта, бу борада моддий қўллаб-қувватлаш муҳим, лекин бу касбнинг обрўсини фақат ўқитувчининг ўзи фидокорона меҳнати, ўз устида тинимсиз ишлаши, бошқаларга ўрнак бўлиши билан ошира олади. Биз энди жамиятимизда ўқитувчиларни «сиз»лаб, уларнинг шаъни ва ҳурматини бошимизга кўтарадиган, уларни том маънода келажак бунёдкорлари, деб улуғлайдиган муҳитни яратишимиз зарур...”, -деб таъкидлаган эдилар.

Одамлар доимо ўқитувчиларга алоҳида муносабатда бўлиб, “устоз” дея нисбат бериб келишган. Халқ оғзаки ижодида эса “Устоз – отангдек улуғ” каби жумлалар устозлар шаънини улуғлаб, уларга бўлган ҳурматни ошириб келган.

Азал-азалдан инсоният ўқитувчига талабни кучайтириб, бу касб эгаларини барча камчиликлардан холи бўлишларини исташган. 1586 йилдаги ёзишмаларда ўқитувчиларга қуйидаги талаблар қўйилган: "...... мактабнинг ўқитувчиси тақводор бўлиши билан бир қаторда, мулоҳазали, камтарин, лекин шу билан доно, хушмуомала, ичкиликдан холи, меҳрибон, хаёлпарастликдан узоқ, лекин шу билан бирга яхши фазилатларга интилувчи бўлиши лозим".

XVII асрнинг бошларида жаҳон педагогикасининг таниқли асосчиси Я.А.Коменский ўқитувчининг асосий мақсади: “талабалар томонидан ўрнак бўлишга чорловчи шахсий юксак ахлоқи, одамларга муҳаббати, билими, меҳнатсеварлик ва бошқа фазилатларни намойиш қила оладиган, инсонпарварлик асосида тарбиявий ишларни олиб борадиган, ўз касбининг етук мутахассиси бўлиш”, - деб таъкидлаган.
Билим беришда ҳар бир ўқитувчининг ўз усули, услуби ва йўли бўлади. "Ёш қалбга билим беришда - улар учун қуёш нуридек тафт таратинг", - деган К.Д.Ушинский.

Одамлар устозларга ҳамиша жуда юқори талабларни қўйиб келишган. Аввало, ўқитувчи чуқур ва кўп қиррали билимга, фани доирасида тушунчаларни самарали етказиш усуллари ҳақида тасаввурга эга бўлиши, инсон тарбиясининг асосий негизи - бола ишончини қозониши, ўз талабаларининг ишончли дўстига айланиб, уларга тўғри маслаҳат бера олиши каби жиҳатлар педагогнинг нақадар муҳим касб эгаси бўлишидан далолат. Ҳар қандай ўқитиш дастури, ҳар қандай тарбия усули, қанчалик яхши бўлмасин, агар ўқитувчи талабасининг ишончига кирмаса, қоғозларга туширилган “ўлик хат ва ёзишмалар” бўлиб қолаверади, аслида эса ишонч оқланса, бу ҳолат самарали таъсир кучига эга бўлади.

Замонавий ўқитувчига қўйиладиган бир қатор талаблар ҳақида гапирадиган бўлсак, аввало, Устоз ўзининг шахсий хулқ-атвори, ҳаётга муносабати билан маънавий ҳаётнинг намунасини кўрсатиши, талабаларни инсоний фазилатлар, ҳақиқат ва эзгуликнинг юксак идеаллари асосида тарбиялашга мажбурдир. Бугунги кун ўқитувчисига муҳим талаб - бу талабалар билан ишлаш, болаларга бўлган муҳаббат ва улар билан мулоқот қилишдан завқланишни намоён қила оладиган шахс сифатидаги педагогик қобилиятларнинг мавжудлиги. Кўплаб сўровномалар натижаларига кўра, етакчи ўқитувчилар сирасига ҳамиша ўз қобилиятларини намойиш қила оладиганлари ва педагогик компетенцияга эга бўлган мутахассислар киритилган.

Кўпгина мутахассислар, аниқ қобилиятларнинг етишмаслигини бошқа касбий фазилатларни ривожлантириш орқали қоплаш мумкин, деган хулоса билан чегараланишади, аслида қобилият - меҳнатсеварлик, ўз вазифаларига ҳалол муносабат, ўз устида доимий ишлаш орқали шаклланади.

Биз педагогик қобилиятлар (истеъдод, касб, мойиллик)ни педагогик касбни муваффақиятли эгаллашнинг муҳим шарти сифатида тан олишимиз керак, аммо ҳар қандай ҳолатда ҳал қилувчи шарт туғма профессионаллик бўлиб қолаверади. Ўқитувчиликка номзодларнинг кўпи касбий мойилликка эга бўла туриб, том маънодаги ўқитувчилик вазифасини уддалай олмадилар, чунки билимга эга бўлганликлари билан уни етказа бериш ва фанга қизиқтира олиш кўникмасига эга эмас эдилар. Барча имкониятлар бўлишига қарамасдан, аудиторияни бошқаришда эплай олмайдиган ўқитувчиларни ҳам кўриш мумкин.

Шунинг учун, ўқитувчининг муҳим касбий фазилатлари сифатида меҳнатсеварлик, самарадорлик, интизом, масъулият, мақсадни қўйиш қобилияти, унга эришиш йўллари билан бир қаторда, қатъиятлилик, касбий даражани мунтазам ва тизимли равишда такомиллаштириб бориш, машғулот сифатини доимий равишда яхшилаш истагида бўлиши талаб этилади.

Ўқитувчи, аввало, ҳар доим ижодкор инсондир. У ўз талабаларининг кундалик ҳаёти ташкилотчиси. Шахсий фаолияти кўлами орқали ўқитувчи иродасини намойиш қилиб, талабаларни фанига қизиқтиришга ҳаракат қилади. Аудиторияда ўқитувчи – педагог, раҳбар, тарбиячи, ихтирочи, тезкор, қатъиятли, ҳар доим ҳар қандай вазиятни мустақил ҳал қилишга тайёр бўлган профессионал.

Ўқитувчининг касбий зарурий фазилатлари – билимдонлик, креативлик, янгиликка чанқоқлик, чидамлилик ва ўзини тута билиши, бошқарувчилиги, талабага нисбатан меҳрга мойил бўлиши, майда-чуйда нарсалардан асабийлашмаслиги. Ўқитувчининг ўзига хос касбий сифати – бу адолатдир. У ўз фаолиятининг моҳиятига кўра талабаларнинг билимлари, кўникмалари ва ҳаракатларини тизимли равишда баҳолашга мажбур. Шунинг учун, унинг баҳолари талабаларнинг ривожланиш даражасига мос келиши муҳимдир. Улар томонидан объективлик баҳоланади. Объектив бўлиш қобилияти сифатида ўқитувчининг ахлоқий обрўсини ҳеч нарса кучайтирмайди. Тарафкашлик, субъективизм таълим учун ўта зарарли.

Ўқитувчи характеридаги руҳий сезгирлик - бу талаба ҳолатини, уларнинг кайфиятини ҳис қилиши, энг аввало муҳтожларига ёрдамга келиши, имкон қадар барометр вазифасини бажаришидир. Ўқитувчининг табиий ҳолати - бу талабанинг бугуни ва келажаги учун қайғуриб, касбий ғамхўрлик ва шахсий жавобгарлик ҳиссига эга бўлиши муҳимлигида. Ўқитувчи талабчан бўлиши керак. Бу унинг муваффақиятли ишлаши учун энг муҳим шарт. Ўқитувчи ўзига юқори талабларни қўяди, чунки бошқалар ўзларидан йўқ нарсани талаб қила олмайди. Ривожланаётган шахснинг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда педагогик талабчанлик оқилона бўлиши керак.

Ҳазил туйғуси тарбиячига педагогик жараён давомида таранг вазиятни нейтраллаштиришга ёрдам беради: қувноқ ўқитувчи ғамгинга қараганда яхшироқ дарс беради. Унинг арсеналида ҳазил, мақол, афоризм, дўстона ҳазил, табассум мавжуд - бу ижобий ҳиссий фон яратишга имкон берадиган ҳамма нарса, талабаларни ўзларига ва вазиятга жалб қилади.

Ўқитувчининг касбий тактикаси - талаба билан мулоқотда мутаносиблик туйғусига эга бўлиши лозим. Одоб - бу тарбиячининг онги, ҳиссиётлари ва умумий маданиятини концентрациялашган ифодасидир. Унинг асосий мақсади ТАЛАБА шахсига ҳурмат. Бу ўқитувчини бепарволикдан огоҳлантиради, уни муайян вазиятда оптимал таъсир воситаларини танлашга ундайди. Ўқитувчилик касбидаги шахсий фазилатларни касбий хусусиятлардан ажратиб бўлмайди.

Улар орасида: ўқитиш мавзусини ўзлаштириш, мавзуни ўқитиш методикаси, психологик тайёргарлик, умумий билим, кенг маданий дунёқараш, педагогик маҳорат, педагогик меҳнат технологияларини ўзлаштириш, ташкилотчилик қобилиятлари, педагогик такт, педагогик техника, коммуникатция технологияларини ўзлаштириш, нотиқлик санъати ва бошқалар киради. Унинг таркибий қисмлари виждонлилик ва фидойилик, таълим натижаларига эришишдан қувониш, ўзига, ўз малакасига бўлган талабларнинг доимий ўсиб бориши.

Замонавий ўқитувчининг шахсияти асосан унинг билимлилиги ва юксак маданияти билан белгиланади. Замонавий дунёда эркин ҳаракатланишни истаган ҳар бир киши кўп нарсаларни билиши керак. Ўқитувчи - бу визуал намуна, ўзини тутиши керак бўлган ўзига хос стандарт эгаси. Ўқитувчининг ишини таҳлил қилишда ажралмас сифат - ўқитувчининг маҳорати биринчи ўринга чиқади. Унинг кўплаб таърифлари мавжуд. Энг умумий маънода, бу юксак ва доимий такомиллашиб борадиган таълим ва тарбия санъати.

Маҳорат - ўқитувчининг шахсий маданияти, билими ва дунёқарашини педагогик техника ва илғор тажриба билан бирлашишига асосланади. Маҳоратни эгаллаш учун назарияни билиш, ўқув жараёнининг самарали технологияларидан фойдаланиши, уларни аниқ бир вазият учун тўғри танлаши, берилган даражадаги ва сифатдаги жараённи лойиҳалаши, уни шундай ташкил қилиш керакки, ҳатто энг ноқулай шароитларда ҳам керакли даражага эришиб бориши лозимлигида ифодаланади.

Ҳақиқий ўқитувчи ҳар доим ҳам ҳар қандай саволга ностандарт жавоб топади, ўзига хос тарзда мурожаат қила олади, унинг қизиқишини уйғотади, ҳаяжонлантиради. Бундай ўқитувчи мавзуни чуқур билади, талабаларга ўз билимларини етказиш қобилиятига эга, замонавий ўқитиш усулларини эгаллаган бўлади.

Аксарият ўқитувчилар, агар хоҳласалар, замонавий иш услубларини ўзлаштира олишади. Бунга эришиш йўли осон эмас, у зўриқишни, ҳамкасблар ишини кузатишни, доимий равишда ўз-ўзини тарбиялашни, махсус адабиётларни ўрганишни, янги ўқитиш усулларини жорий этишни талаб қилади. Маҳоратга эга бўлган ўқитувчи эгалик қиладиган нарса - билимнинг илдизини самарали қилишни билади, ўқув жараёнида ижобий натижага эришади, иш услубларини алмаштиради, қизиқарли мисоллар келтиради ва билимларни узатишнинг ўзига хос усулларини топади.

Мажбурий ўқитиш таълимнинг муҳим элементи - бу ўқитиш техникасининг юқори даражаси. Педагогик техника - бу педагогик ҳамкорлик усулларини амалда самарали қўллаш учун зарур бўлган билим, қобилият ва кўникмалар мажмуаси. Бу шунингдек, педагогика ва психология фанларини чуқур билишни, махсус амалий тайёргарликни талаб қилади. Аввало, ўқитувчи болалар билан мулоқот қилиш маҳоратини, тўғри оҳанг ва услубни танлаш қобилиятини, соддалиги ва табиийлигини ўзлаштиради.

Педагогик техниканинг ажралмас элементи ўқитувчининг ўз эътиборини ва талаба эътиборини бошқариш қобилиятидир. Кўп сонли операцияларни бажарадиган талабалар катта гуруҳларида ҳеч нарса назоратдан четда қолмаслиги керак. Ўқитувчи учун талабанинг хатти-ҳаракатларининг ташқи белгиларига қараб ўз руҳий ҳолатини аниқлай билиш муҳимдир. Педагогик ҳаракатларни танлашда буни эътиборсиз қолдириб бўлмайди. Ҳар бир дақиқада талабанинг ҳолатини ҳисобга олиш педагогик тактиканинг асосини ташкил этади, ишда энг муҳим ўринни эгаллайди.

Шошма-шошарлик ҳисси ҳам ўқитувчига хосдир. Кўп хатоларнинг сабабларидан бири шундаки, ўқитувчилар ўз ҳаракатларининг суръатини мутаносиб равишда таққосламайдилар: улар шошилиб ёки кечикиб мавзуга ёндашишлари мумкин, бу педагогик таъсир самарадорлигини пасайтиради.

Малака ва кўникмаларга эгалик ўқитувчиларнинг муайян ҳаракатларига, ахлоқий фазилатларининг намоён бўлишига, субъектив муносабатдан холиликка таъсир қилади. Шу маънода ўқитувчининг маҳорати маълум даражада актёр маҳоратига ўхшашдир. Ўқитувчининг апелляцияси - илтимос, ҳукм, тасдиқлаш, буйруқ бўлиши мумкин. Ўқитувчи ҳар доим бир хил роль ўйнайди - ўзи учун ва шу билан битта мақсадга интилади - талабаларга тўғри таъсир ўтказиш.

Педагогик муносабат ва мулоқот - ўқитувчи ва талаба ўртасида алоқа ўрнатиш. Бу ўқитувчининг талабалар билан ишончли муносабатларни ўрнатишга қаратилган касбий ўзаро алоқаси сифатида ҳам белгиланиши мумкин. Бу ерда нутқ маданияти, тўғри нафас олиш ва овозли машқ қилиш муҳим роль ўйнайди. Ўқитувчи ўз овозини, юзини, паузасини, ҳолатини, юз ифодаларини, имо-ишораларини бошқаришни ўрганиши керак.

Бугунги кунда жаҳон педагогикасида педагогик мулоқот муаммолари фаол ўрганилмоқда. Яқинда нашр этилган америкалик ўқитувчилар Ж. Брофи ва Т. Гудднинг "Ўқитувчи ва талаба ўртасидаги муносабатлар" китобида ўқитувчининг талабаларга танланган муносабатида намоён бўлган "субъектив" мулоқоти хусусиятлари таҳлил қилинган. Масалан, ўқитувчилар тез-тез ўзларининг хушёқишини уйғотадиган талабаларига мурожаат қилишлари аниқланди.

Уларга бефарқ бўлган талабалар ўқитувчининг эътиборидан четда қоладилар. Ўқитувчилар "интеллектуаллар" га яхши, интизомли, ижро этувчи талабалар билан муносабатда бўлишади. Пассивлар иккинчи ўринда туради. Ва мустақил, фаол ва ўзига ишонган талабалар ўқитувчининг меҳридан умуман завқланмайдилар. Талабанинг ташқи жозибадорлиги алоқа самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатади.

Бу ўринда Ж. Брофи ва Т. Гудд ўқитувчиларга тааллуқли айрим ижобий ва салбий хислатларни санаб ўтишган:
- олд қаторда ўтирган талабаларга беихтиёр кўпроқ мурожаат қилишни исташлик;
- ўз ютуқларини юқори балл билан баҳолаш;
- чиройли ёзуви бўлган талабаларга устунлик бериш;
- чиройли кийинганлар ҳам ажратиш;
- аёл ўқитувчилар йигитларга юқори баҳо беришлиги;
- эркак ўқитувчилар чиройли қиз талабаларнинг баҳоларини бироз ошириб юборишлиги.

Ғайрат, қувонч ва ишончсизлик одатда баланд овозда, ғазаб, қўрқув анча баланд овозда, қайғу, хафагарчилик ва чарчоқ юмшоқ ва бўғиқ овозда етказилади. Мактабда баъзи устозларнинг ғичирлаган ёки хириллаган овозлари қандай безовта қилганини эслаб, овоз ҳам ўқитишга тўсқинлик қилиши мумкинлигини тушуниш мумкин. Ўз-ўзини тарбиялаш, доимий равишда ўзини такомиллаштириш машғулотлари орқали кўп нарсани ўзгартириш мумкин. Нутқнинг тезлиги ўқитувчининг ҳис-туйғуларини ҳам акс эттиради: тез нутқ - ҳаяжон ёки ташвиш; секин - депрессия, такаббурлик ёки чарчоқнинг далили.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ўқитувчи идрокининг ташқи, эстетик томони талабалар учун ҳам муҳимдир. Талабаларнинг шаклланиш босқичидаги қизиқишлари лабил ва атроф-муҳит шароитлари таъсирига кўпроқ мойил бўлади. Шу сабабли, ўқитувчи билан мулоқот қилиш жараёнида ўқитиш ва уқиш жараёни содир бўлади, деган хулосага келиш мумкин ва бу талабаларни ўзларининг афзалликлари ва камчиликлари билан шахс сифатида қабул қилишдан кам эмас, чунки унинг ривожланишида унинг атрофидагилар алоҳида таъсир кўрсатади. улар орасида ўқитувчи охирги бўлмаган одамлар.

Замонавий талаба учун келажак ўқитувчисининг идеал қиёфаси бугун шаклланмоқда. Бўлажак ўқитувчини тарбиялашда асосий эътибор психологик-педагогик фанларга қаратилиши керак, эҳтимол бўлажак ўқитувчида унинг ижодий асосларини, интилувчанлик ва ижодкорликни ривожлантиришга ёрдам берадиган бундай фанларни жорий этиш зарурдир.

Педагогика ижодкорлик қоидаларини намойиш қила оладиган шахсни шакллантириши керак. Ушбу ёндашув илмий қарашларнинг ривожланиш кўламини кенгайтириб, балки уларнинг яхлитлик томон изчил ҳаракатланишига олиб келади. Фақат инсон ўзининг табиий тузилиши меъёрлари ва қоидаларини англаш орқали чинакам касб эгасига айланиши мумкин. Ва бу янги яхлитлик келажак ўқитувчисини шакллантиришга йўл очади.

А.Х.Арипова,
ТДЮУ Ихтисослаштирилган филиали
Умумтаълим фанлар кафедраси мудири в.б.,
ф.ф.н., PhD

Dasturlash foundation


Ctrl
Enter
Хато топдИнгизми?
Иборани ажратиб Ctrl+Enter тугмасини босинг
Янгиликлар » Жамият » Замонавий талаба учун келажак ўқитувчисининг идеал қиёфасига талаблар