Birinchi qarashda insonni to‘g‘ri o‘qishning psixologiyasi

Har bir insonning ichki dunyosi, uning his-tuyg‘ulari va ruhiy holati atrofga qanday singishini aniqlash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Hayotda har birimiz ofitsiant yoki tanish odam bilan muloqotda so‘zlarni emas, balki satrlar orasidagi nihon narsani, tananing eng kichik harakatlarini, mimika, ohang, ko‘z harakati va hatto bir necha soniyalik sukutni anglashga harakat qilamiz.

Aslida, insonlarni to‘g‘ri anglash, ularning haqiqiy niyatlarini sezish uchun faqat gaplar yoki rasmiy iboralar yetarli emas. Mehrabyanning mashhur 7-38-55 qoidasiga ko‘ra, biz gaplardan faqat 7 foiziga ishonamiz, qolgan 93 foiz axborot intonatsiya, mimika, imo-ishora va jismimizning reaksiyasi orqali qabul qilinadi. Hatto rasmiy va muloyim iboralar ham, agar ular tana tili bilan mos kelmasa, inkor qilinishi, soxta tuyulishi yoki aksincha, samimiylikdan yiroq bo‘lishi mumkin.

Zamonaviy psixologiya fanda insoniy muloqotning ko‘pqirrali va chuqur ekanini, uning bir necha qatlamdan tashkil topishini isbotlab beradi. Masalan, bir hamkasb yoki do‘stning “Yordam beraman” degan so‘zi, u yoqimsiz ohangda, yuzida bee’tiborlik yoki sovuqlik bilan aytiladigan bo‘lsa, biz bu insonga to‘liq ishona olmaymiz. Tananing mikrosignallari, yuz ifodasi, ovoz tembri, qo‘lning holati, hatto ko‘zning yorug‘likni qay tarzda qabul qilishi kabi omillar bir zumda haqiqiy ruhiy holatni ochib beradi.

Mehrabyan nazariyasi bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. O‘rtaga tashlangan qoidalar hayotdagi voqealarda – masalan, suhbat, intervyu, xizmat ko‘rsatish, do‘stona munosabatlar yoki hatto ijtimoiy tarmoqlardagi video va ovozli muloqotlarda doim ishlaydi. Bu qoida: "Gaplarni emas, balki ular bilan birgalikda keladigan holatni to‘g‘ri bahola!" degan tamoyilga aylangan.

Bizning tanamiz boshqa insonning ko‘zga ko‘rinmas ishoralarini, nafas olish sur’atini, qo‘llarning ochiq yoki yopiqligini, boshning qay tomonga burilishini, gapdan keyingi qisqa tanaffuslarni aniq qabul qiladi. Agar siz juda e’tiborli va ehtiyotkor bo‘lsangiz, aynan shu harakatlar orqali suhbatdoshingizning niyatlarini, samimiyligi va niqobini bir necha soniyada fosh qilishingiz mumkin.

To‘g‘ri tanlash uchun nimalarga e’tibor berish kerak? Birinchidan, suhbatdoshingizning yuzidagi tabassum – bu barcha hollarda ham yaxshi niyatdan dalolat bermaydi. Ba’zan odamlar g‘azab yoki bezovtalikni yashirish uchun sun’iy kulish bilan g‘amginlikni yopishadi. Bu narsani qo‘l harakati, ko‘zning qiyshiq qarashi, hatto suhbatdoshga burilgan tananing burchagi yordamida anglash mumkin. Ikkinchidan, ovoz tembri va intonatsiyasi. Muloyim, lekin sovuq ovoz, hatto “raxmat” yoki “sizga yordam berishdan mamnunman” degan gaplarni ham tug‘ri qabul qilmasligimizga sabab bo‘ladi.

Rasmiy joylarda – masalan, intervyuda, tanishuvda yoki rahbar oldida suhbatda – insonlarning qo‘llari, oyoqlari, hatto suhbat paytida olib turgan ashyosi ham katta ahamiyatga ega. Qo‘llar ochiq bo‘lsa, bu odam ochiqligini; barmoqlar “Merkel olmosi”ga o‘xshab uchburchakda joylashsa, bu o‘z-o‘ziga ishonch va nazoratni; qo‘llar orqaga olingan yoki yelka qimirlagan bo‘lsa, bu yopiqlik, himoya yoki noqulaylik belgisidir. Stiv Djobs kabi xarizmatik shaxslarning sahnadagi qo‘l va tanasining hech bir qimirlamay, yerda turishi “men bu yerdaman va hamma narsa mening nazoratimda” degan signalni uzatadi.

Ko‘p madaniyatli jamiyatlarda, dunyo bo‘ylab yuzlab til va turli e’tiqodga ega odamlar o‘rtasida, aniq va samarali muloqot o‘ta muhim. Yuz ifodalari, intonatsiya va imo-ishoralar deyarli hamma madaniyatlarda universal axborot manbai sanaladi. Masalan, ochiq kaftlar – samimiylik va ishonch, qo‘llarni kesib o‘tish – masofa va yopiqlik, boshni egish – hamdardlik belgisi sifatida qabul qilinadi. Bunday elementlardan foydalanish muloqotdagi kamchilik va kelishmovchiliklarni kamaytiradi, soxta ta’sir qoldirmaydi.

Bolalardan boshlab kattalargacha, insoniy muloqotda qo‘llanadigan barcha odob-axloq qoidalarida ham mazkur psixofiziologik xususiyatlar mavjud. Faqat so‘zlar bilan emas, balki tana tili, gapdan keyingi pauza, suhbatdoshga qarash, ovozdagi tanaffus, har bir narsa ma’lumotni to‘g‘ri, halol va mukammal yetkazish uchun xizmat qiladi. Agar so‘zlar va tana tilidagi mezonlar bir-biriga mos kelmasa, suhbatga ishonch kamayadi, munosabatlarda tortishuvlar paydo bo‘ladi.

Ayniqsa, globallashgan dunyoda internet, messenjer va ijtimoiy tarmoqlar hayotimizga chuqur kirib kelgan bir paytda, virtual muloqotning aniq va ta’sirli bo‘lishi yanada muhimlashdi. Albatta, virtual suhbatlarda mimika va qo‘l harakatlari kamroq ahamiyatga ega, lekin ovoz ohangi, smaylik, GIF yoki ishoralar vositasida odam o‘z his-tuyg‘ularini namoyon qiladi.

Eng muhimi – har qanday muloqotda niyat, samimiylik va ahamiyat masalasi birinchi o‘rinda turadi. Odamlarni o‘qish va ular bilan to‘g‘ri muloqot qilish, hayotda ko‘proq imkoniyat va ijtimoiy faollikka, ishonchli do‘stlar va ishonchli munosabatlarga erishish uchun asosiy vositadir. Agar siz har doim tanangiz va ovozingiz bilan birga to‘g‘ri signallarni uzatsangiz, sizni yolg‘onchi yoki soxta deb qabul qilishmaydi.

Har bir muvaffaqiyatli rahbar, ma’ruzachi yoki samimiy do‘st buning qadriga yetadi: yaxshi so‘z, samimiy tabassum va ishonch bilan aytilgan har bir fikr inson qalbiga yo‘l topadi. Shu bois, “Bir necha soniya ichida insonni qanday o‘qish kerak?” degan savolga aniq javob: tana tili, ovoz va niyat uyg‘unligini bilishdan boshlanadi. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!