Биринчи қарашда инсонни тўғри ўқишнинг психологияси

Ҳар бир инсоннинг ички дунёси, унинг ҳис-туйғулари ва руҳий ҳолати атрофга қандай сингишини аниқлаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Ҳаётда ҳар биримиз официант ёки таниш одам билан мулоқотда сўзларни эмас, балки сатрлар орасидаги ниҳон нарсани, тананинг энг кичик ҳаракатларини, мимика, оҳанг, кўз ҳаракати ва ҳатто бир неча сониялик сукутни англашга ҳаракат қиламиз.

Аслида, инсонларни тўғри англаш, уларнинг ҳақиқий ниятларини сезиш учун фақат гаплар ёки расмий иборалар етарли эмас. Меҳрабяннинг машҳур 7-38-55 қоидасига кўра, биз гаплардан фақат 7 фоизига ишонамиз, қолган 93 фоиз ахборот интонация, мимика, имо-ишора ва жисмимизнинг реакцияси орқали қабул қилинади. Ҳатто расмий ва мулойим иборалар ҳам, агар улар тана тили билан мос келмаса, инкор қилиниши, сохта туюлиши ёки аксинча, самимийликдан йироқ бўлиши мумкин.

Замонавий психология фанда инсоний мулоқотнинг кўпқиррали ва чуқур эканини, унинг бир неча қатламдан ташкил топишини исботлаб беради. Масалан, бир ҳамкасб ёки дўстнинг “Ёрдам бераман” деган сўзи, у ёқимсиз оҳангда, юзида беэътиборлик ёки совуқлик билан айтиладиган бўлса, биз бу инсонга тўлиқ ишона олмаймиз. Тананинг микросигналлари, юз ифодаси, овоз тембри, қўлнинг ҳолати, ҳатто кўзнинг ёруғликни қай тарзда қабул қилиши каби омиллар бир зумда ҳақиқий руҳий ҳолатни очиб беради.

Меҳрабян назарияси бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Ўртага ташланган қоидалар ҳаётдаги воқеаларда – масалан, суҳбат, интервью, хизмат кўрсатиш, дўстона муносабатлар ёки ҳатто ижтимоий тармоқлардаги видео ва овозли мулоқотларда доим ишлайди. Бу қоида: "Гапларни эмас, балки улар билан биргаликда келадиган ҳолатни тўғри баҳола!" деган тамойилга айланган.

Бизнинг танамиз бошқа инсоннинг кўзга кўринмас ишораларини, нафас олиш суръатини, қўлларнинг очиқ ёки ёпиқлигини, бошнинг қай томонга бурилишини, гапдан кейинги қисқа танаффусларни аниқ қабул қилади. Агар сиз жуда эътиборли ва эҳтиёткор бўлсангиз, айнан шу ҳаракатлар орқали суҳбатдошингизнинг ниятларини, самимийлиги ва ниқобини бир неча сонияда фош қилишингиз мумкин.

Тўғри танлаш учун нималарга эътибор бериш керак? Биринчидан, суҳбатдошингизнинг юзидаги табассум – бу барча ҳолларда ҳам яхши ниятдан далолат бермайди. Баъзан одамлар ғазаб ёки безовталикни яшириш учун сунъий кулиш билан ғамгинликни ёпишади. Бу нарсани қўл ҳаракати, кўзнинг қийшиқ қараши, ҳатто суҳбатдошга бурилган тананинг бурчаги ёрдамида англаш мумкин. Иккинчидан, овоз тембри ва интонацияси. Мулойим, лекин совуқ овоз, ҳатто “рахмат” ёки “сизга ёрдам беришдан мамнунман” деган гапларни ҳам туғри қабул қилмаслигимизга сабаб бўлади.

Расмий жойларда – масалан, интервьюда, танишувда ёки раҳбар олдида суҳбатда – инсонларнинг қўллари, оёқлари, ҳатто суҳбат пайтида олиб турган ашёси ҳам катта аҳамиятга эга. Қўллар очиқ бўлса, бу одам очиқлигини; бармоқлар “Меркел олмоси”га ўхшаб учбурчакда жойлашса, бу ўз-ўзига ишонч ва назоратни; қўллар орқага олинган ёки елка қимирлаган бўлса, бу ёпиқлик, ҳимоя ёки ноқулайлик белгисидир. Стив Джобс каби харизматик шахсларнинг саҳнадаги қўл ва танасининг ҳеч бир қимирламай, ерда туриши “мен бу ердаман ва ҳамма нарса менинг назоратимда” деган сигнални узатади.

Кўп маданиятли жамиятларда, дунё бўйлаб юзлаб тил ва турли эътиқодга эга одамлар ўртасида, аниқ ва самарали мулоқот ўта муҳим. Юз ифодалари, интонация ва имо-ишоралар деярли ҳамма маданиятларда универсал ахборот манбаи саналади. Масалан, очиқ кафтлар – самимийлик ва ишонч, қўлларни кесиб ўтиш – масофа ва ёпиқлик, бошни эгиш – ҳамдардлик белгиси сифатида қабул қилинади. Бундай элементлардан фойдаланиш мулоқотдаги камчилик ва келишмовчиликларни камайтиради, сохта таъсир қолдирмайди.

Болалардан бошлаб катталаргача, инсоний мулоқотда қўлланадиган барча одоб-ахлоқ қоидаларида ҳам мазкур психофизиологик хусусиятлар мавжуд. Фақат сўзлар билан эмас, балки тана тили, гапдан кейинги пауза, суҳбатдошга қараш, овоздаги танаффус, ҳар бир нарса маълумотни тўғри, ҳалол ва мукаммал етказиш учун хизмат қилади. Агар сўзлар ва тана тилидаги мезонлар бир-бирига мос келмаса, суҳбатга ишонч камаяди, муносабатларда тортишувлар пайдо бўлади.

Айниқса, глобаллашган дунёда интернет, мессенжер ва ижтимоий тармоқлар ҳаётимизга чуқур кириб келган бир пайтда, виртуал мулоқотнинг аниқ ва таъсирли бўлиши янада муҳимлашди. Албатта, виртуал суҳбатларда мимика ва қўл ҳаракатлари камроқ аҳамиятга эга, лекин овоз оҳанги, смайлик, GIF ёки ишоралар воситасида одам ўз ҳис-туйғуларини намоён қилади.

Энг муҳими – ҳар қандай мулоқотда ният, самимийлик ва аҳамият масаласи биринчи ўринда туради. Одамларни ўқиш ва улар билан тўғри мулоқот қилиш, ҳаётда кўпроқ имконият ва ижтимоий фаолликка, ишончли дўстлар ва ишончли муносабатларга эришиш учун асосий воситадир. Агар сиз ҳар доим танангиз ва овозингиз билан бирга тўғри сигналларни узатсангиз, сизни ёлғончи ёки сохта деб қабул қилишмайди.

Ҳар бир муваффақиятли раҳбар, маърузачи ёки самимий дўст бунинг қадрига етади: яхши сўз, самимий табассум ва ишонч билан айтилган ҳар бир фикр инсон қалбига йўл топади. Шу боис, “Бир неча сония ичида инсонни қандай ўқиш керак?” деган саволга аниқ жавоб: тана тили, овоз ва ният уйғунлигини билишдан бошланади. «Замин»ни Telegram’да ўқинг!