Мультиконфессияли Россияда ислом дини ҳар доим алоҳида ўрин тутган. Кўпинча мусулмонларнинг сафи бошқа дин вакиллари ҳисобига кўпайган, баъзиларининг исломни қабул қилишлари тарихий солномаларга битилган, бошқаларникига эса фақат гумон қилинган яна айримларининг мусулмонлиги тахмин этилади.
Владимир Креститель
Россия тарихида княз Владимир Святославич ягона давлат динини — православликни қабул қилган ҳукмдор сифатида кирди. На яҳудийлик, на ислом, на католиклик унга маъқул келмади. Бу нуқтаи назар Совет Иттифоқи парчалангунга қадар барча йирик олимлар томонидан қўллаб-қувватланди. Бироқ, 1992 йилда асли украиналик бўлган, Канадада истиқомат қилувчи тарихчи Омелян Притсак ўзининг "Россиянинг келиб чиқиши" асарида Владимир Новгород ҳукмронлиги даврида ҳам Исломни қабул қилганини ёзади. Тарихчи Анатолий Железний ҳам худди шундай хабар беради, 988 йилда Русни чўқинтириш пайтида Владимир Исломни тарк этган, аммо ўлимидан олдин Булгар ҳоқони уни яна мусулмончиликка қайтишга мажбур қилган. Агар Притсак 12-аср бошларида ёзилган араб йилномачиси Ал-Марвазийнинг асари шундай хулосага келган бўлса, Железний 17-аср охирида яратилган "Жаъфар тарихи" булғор йилномалари тўпламига таянади. Буюк Герцог Исломни қабул қилганига гувоҳлик берувчи ҳақиқий фактлар борми?
Албатта, 985 йилда Волга Болгария билан уруш натижасида Россия ўзи учун қулай шартларда тинчлик шартномаси тузди, аммо Владимир подшоҳ Алмушнинг невараси булғор маликасига уйланишга мажбур бўлди.
Ўша пайтда ислом булғорларнинг онгида мустаҳкам ўрнашган эди: бу баъзи тадқиқотчиларга бутпараст мусулмон аёлга унинг эътиқодини қабул қилмасдан турмушга чиқа олмайди, деган фикрга асос беради. Қизиқарли тафсилот: юнон митрополитлари узоқ вақт давомида Владимир Святославични авлиёлаштиришни (канонизация) хоҳламадилар. Эҳтимол, Константинополнинг бундай позицияси рус князининг конфессиявий мансублигидаги ноаниқликлар билан боғлиқдир?
Александр Невский
Ўрта аср Руси тарихчилар учун катта сирли давр. Масалан, Русда араб дирҳамларидан фойдаланиш ҳодисасини қандай изоҳлаш мумкин? Э.К.Гуттен-Чанский ўзининг "Қадимги Руснинг махсус, буюк княз ва подшоси тангалари" китобида Москвада муомалада бўлган тангаларнинг катта қисми арабча ёзувларга эга эканлигини таъкидлайди. Қадимги Россия давлатида кўпгина совуқ қуролларда Қуръондан оятлар ёзилгани диққатга сазовордир. Тарихчиларнинг фикрича, “Иерихо қалпоғи”нинг (рус подшоларининг ҳашамдор дубулғаларининг) ярмидан кўпи араб тилидаги диний ёзувларга эга. Москва Кремлининг қурол-яроғ омборида сақланадиган энг машҳур "Иерихо қалпоғи" да жойлашган бўлиб, у Буюк Герцог Александр Невскийга тегишли бўлган.
"Дубулғага ўйилган ёзув Қуръоннинг 61-сурасининг 13-оятидан олинган: "Ва сизлар яхши кўрадиган бошқаси ҳам бор: Аллоҳнинг ёрдами ва ғалабаси яқин. Ва мўминларга хушхабар бер". Араб ёзувидаги бундай дубулғалар Олтин Ўрданинг пойтахти Сарой-Ботуда тайёрланган", – дейди тадқиқотчи Саят Раҳимберди.
Баъзи тадқиқотчиларнинг маълум қилишича, айнан Буюк Герцог Александр Невский Россиянинг исломлашувида "айбдор" ва ҳатто уни Исломни қабул қилганликда гумон қилишади. Шундай қилиб, Боту саройидаги папа элчиси Плано Карпинининг сўзларига кўра, болалигида бўлажак шаҳзода Ўрдада тарбияланган, у аллақачон Ислом билан тўйинган муҳитнинг менталитетини ўзига сингдирган. Кейинчалик Андрей Ярославич акасига Ўрдага қарши биргаликда жанг қилишни таклиф қилганида, Александр рад жавобини бергани бежиз эмас. Татарларга содиқ қолган Невский уларга Россиянинг энг йирик шаҳарларини беради. Шуниси эътиборга лойиқки, татарлар ҳукмронлигининг ўсиши исломни қабул қилган биринчи мўғул ҳукмдори Хон Берке ҳокимият тепасига келиши билан кучая бошлади. Александр Невский у билан жуда қалин муносабатларга эга эди.
Афанасий Никитин
Ҳиндистонга қилган саёҳати натижасида тверлик савдогар Афанасий Никитин "Уч денгиздан ташқаридаги саёҳат" деб номланган эслатмаларни қолдирди. Диний фикр-мулоҳазалар билан тўлдирилган бу асар, саёҳатчи мусулмон муҳитида православ динини сақлаб қола олмади, деган тахмин учун асос бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, америкалик тадқиқотчи Г.Ленхофф Афанасий Никитиннинг саёҳати "православликдан муртадликка йўл" бўлди, деган хулосага келди. Бундай хулосалар сабабини Афанасийнинг ўзи "Саёҳат" саҳифаларида келтирган ва ўзини Хожа Юсуф Хуросоний деб атаган. Аммо, саёҳатчининг сўзларига кўра, бу ўзини ғайридинлар хавфидан ҳимоя қилишнинг ягона йўли эди. У ўз йўлини такрорламоқчи бўлган насронийларга ўз эътиқодларини Русга ташлаб, исломга кириб, Ҳиндистон ерларига боришни маслаҳат берди. Никитиннинг исломни қабул қилиши мумкинлиги ҳақидаги тадқиқотчиларга яна бир ишора унинг мусулмонлар билан бир вақтда рўза тутиши бўлди: "Аммо мен Россияга бир ўй билан кетяпман: менинг эътиқодим ўлди, мен мусулмонларга хос бўлган рўза тутдим".
Иван Грозний
Иван Грознийнинг "Иерихо қалпоғи" ҳам эгасининг дини ҳақида баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Тахминларга кўра, бу бош кийим шарқ қуроллари ва зирҳларини ясаш техникасини яхши билган рус устаси томонидан тайёрланган. Дубулғада иккита ёзув бор. Қадимги рус тилида: "Буюк Рус ҳукмдори Васил Ивановичнинг ўғли Буюк княз Иван Василевичнинг дубулғаси". Иккинчиси араб тилида. Эрон бош консули Саййид Ғулом Ризо уни “Аллоҳ (ва) Муҳаммад” деб изоҳлаб, бу “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва Муҳаммад унинг пайғамбаридир” иборасининг қисқартмаси бўлиши мумкинлигини айтган.
Яков Кобловнинг ҳаёти давомида ўзининг "Граф Л.Н. Толстой ва мусулмонлар» деган саволни кўтарди.
Музей ходимлари арабча битикни бу дубулға турк султони томонидан Грознийга совға қилинган дея тушунтиришади. Аммо яна бир ғаройиб нарса бор. Русларнинг баъзи эски Европа гравюраларида подшоҳ хорижий элчиларни қабул қилганда, одатда шарқона саллада тасвирланган. Кўпгина тадқиқотчилар учун буларнинг барчаси Иван Грознийнинг эътиқоди ҳақида эмас, балки умуман олганда, Москов давлатида насронийлик ва ислом ўртасидаги муносабатлар, шунингдек, қайси дин ҳукмрон эканлиги ҳақида фикр юритиш учун сабаб бўлди.
Лев Толстой
Ҳаётнинг маъноси ва ахлоқий идеални тинимсиз излаш, охир-оқибат буюк мутафаккирни черковдан чиқариб юборишга олиб келди. Аммо Толстойнинг ўзи насроний бўлиб қолдими ёки у бошқа эътиқод тарафдорига айландими? Ҳатто ёзувчи Яков Коблов ўзининг “Граф Л.Н. Толстой ва мусулмонлар” китобида ҳам бу масалани кўтарган. Лев Николаевич ҳақиқатан ҳам ислом таълимотига қизиққан, буни қозонлик татар зиёлилари билан ёзишмалари ҳам тасдиқлайди. Толстойнинг татарларга берган жавобларидан бирида қуйидаги сатрлар бор: “Сизнинг эътиқодимнинг асосий нуқталари билан келишиб олганингиз мен учун жуда хурсанд бўлди. Мен Муҳаммадчилар (мусулмон) билан руҳий мулоқотни жуда қадрлайман".
Яна бир қизиқарли маълумот олимнинг аммаси Александра Андреевна Толстая билан ёзишмаларида келтирилган. Лев Николаевичнинг ахлоқий жиҳатларини муҳокама қиладиган мактуб қуйидаги сўзлар билан тугайди: "Шунинг учун, илтимос, менга яхши Муҳаммадий сифатида қаранг, шунда ҳаммаси яхши бўлади". Бироқ, Лев Толстойнинг ҳаёти ва ижодини ўрганган тадқиқотчилар ёзувчининг барча баёнотларини фақат кенг контекстда қабул қилиш керак, деб ҳисоблашади.
“Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг
