Multikonfessiyali Rossiyada islom dini har doim alohida o‘rin tutgan. Ko‘pincha musulmonlarning safi boshqa din vakillari hisobiga ko‘paygan, ba’zilarining islomni qabul qilishlari tarixiy solnomalarga bitilgan, boshqalarnikiga esa faqat gumon qilingan yana ayrimlarining musulmonligi taxmin etiladi.
Vladimir Krestitel
Rossiya tarixida knyaz Vladimir Svyatoslavich yagona davlat dinini — pravoslavlikni qabul qilgan hukmdor sifatida kirdi. Na yahudiylik, na islom, na katoliklik unga ma’qul kelmadi. Bu nuqtai nazar Sovet Ittifoqi parchalangunga qadar barcha yirik olimlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Biroq, 1992 yilda asli ukrainalik bo‘lgan, Kanadada istiqomat qiluvchi tarixchi Omelyan Pritsak o‘zining "Rossiyaning kelib chiqishi" asarida Vladimir Novgorod hukmronligi davrida ham Islomni qabul qilganini yozadi. Tarixchi Anatoliy Jelezniy ham xuddi shunday xabar beradi, 988 yilda Rusni cho‘qintirish paytida Vladimir Islomni tark etgan, ammo o‘limidan oldin Bulgar hoqoni uni yana musulmonchilikka qaytishga majbur qilgan. Agar Pritsak 12-asr boshlarida yozilgan arab yilnomachisi Al-Marvaziyning asari shunday xulosaga kelgan bo‘lsa, Jelezniy 17-asr oxirida yaratilgan "Ja’far tarixi" bulg‘or yilnomalari to‘plamiga tayanadi. Buyuk Gersog Islomni qabul qilganiga guvohlik beruvchi haqiqiy faktlar bormi?
Albatta, 985 yilda Volga Bolgariya bilan urush natijasida Rossiya o‘zi uchun qulay shartlarda tinchlik shartnomasi tuzdi, ammo Vladimir podshoh Almushning nevarasi bulg‘or malikasiga uylanishga majbur bo‘ldi.
O‘sha paytda islom bulg‘orlarning ongida mustahkam o‘rnashgan edi: bu ba’zi tadqiqotchilarga butparast musulmon ayolga uning e’tiqodini qabul qilmasdan turmushga chiqa olmaydi, degan fikrga asos beradi. Qiziqarli tafsilot: yunon mitropolitlari uzoq vaqt davomida Vladimir Svyatoslavichni avliyolashtirishni (kanonizatsiya) xohlamadilar. Ehtimol, Konstantinopolning bunday pozitsiyasi rus knyazining konfessiyaviy mansubligidagi noaniqliklar bilan bog‘liqdir?
Aleksandr Nevskiy
O‘rta asr Rusi tarixchilar uchun katta sirli davr. Masalan, Rusda arab dirhamlaridan foydalanish hodisasini qanday izohlash mumkin? E.K.Gutten-Chanskiy o‘zining "Qadimgi Rusning maxsus, buyuk knyaz va podshosi tangalari" kitobida Moskvada muomalada bo‘lgan tangalarning katta qismi arabcha yozuvlarga ega ekanligini ta’kidlaydi. Qadimgi Rossiya davlatida ko‘pgina sovuq qurollarda Qur’ondan oyatlar yozilgani diqqatga sazovordir. Tarixchilarning fikricha, “Iyerixo qalpog‘i”ning (rus podsholarining hashamdor dubulg‘alarining) yarmidan ko‘pi arab tilidagi diniy yozuvlarga ega. Moskva Kremlining qurol-yarog‘ omborida saqlanadigan eng mashhur "Iyerixo qalpog‘i" da joylashgan bo‘lib, u Buyuk Gersog Aleksandr Nevskiyga tegishli bo‘lgan.
"Dubulg‘aga o‘yilgan yozuv Qur’onning 61-surasining 13-oyatidan olingan: "Va sizlar yaxshi ko‘radigan boshqasi ham bor: Allohning yordami va g‘alabasi yaqin. Va mo‘minlarga xushxabar ber". Arab yozuvidagi bunday dubulg‘alar Oltin O‘rdaning poytaxti Saroy-Botuda tayyorlangan", – deydi tadqiqotchi Sayat Rahimberdi.
Ba’zi tadqiqotchilarning ma’lum qilishicha, aynan Buyuk Gersog Aleksandr Nevskiy Rossiyaning islomlashuvida "aybdor" va hatto uni Islomni qabul qilganlikda gumon qilishadi. Shunday qilib, Botu saroyidagi papa elchisi Plano Karpinining so‘zlariga ko‘ra, bolaligida bo‘lajak shahzoda O‘rdada tarbiyalangan, u allaqachon Islom bilan to‘yingan muhitning mentalitetini o‘ziga singdirgan. Keyinchalik Andrey Yaroslavich akasiga O‘rdaga qarshi birgalikda jang qilishni taklif qilganida, Aleksandr rad javobini bergani bejiz emas. Tatarlarga sodiq qolgan Nevskiy ularga Rossiyaning eng yirik shaharlarini beradi. Shunisi e’tiborga loyiqki, tatarlar hukmronligining o‘sishi islomni qabul qilgan birinchi mo‘g‘ul hukmdori Xon Berke hokimiyat tepasiga kelishi bilan kuchaya boshladi. Aleksandr Nevskiy u bilan juda qalin munosabatlarga ega edi.
Afanasiy Nikitin
Hindistonga qilgan sayohati natijasida tverlik savdogar Afanasiy Nikitin "Uch dengizdan tashqaridagi sayohat" deb nomlangan eslatmalarni qoldirdi. Diniy fikr-mulohazalar bilan to‘ldirilgan bu asar, sayohatchi musulmon muhitida pravoslav dinini saqlab qola olmadi, degan taxmin uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, amerikalik tadqiqotchi G.Lenxoff Afanasiy Nikitinning sayohati "pravoslavlikdan murtadlikka yo‘l" bo‘ldi, degan xulosaga keldi. Bunday xulosalar sababini Afanasiyning o‘zi "Sayohat" sahifalarida keltirgan va o‘zini Xoja Yusuf Xurosoniy deb atagan. Ammo, sayohatchining so‘zlariga ko‘ra, bu o‘zini g‘ayridinlar xavfidan himoya qilishning yagona yo‘li edi. U o‘z yo‘lini takrorlamoqchi bo‘lgan nasroniylarga o‘z e’tiqodlarini Rusga tashlab, islomga kirib, Hindiston yerlariga borishni maslahat berdi. Nikitinning islomni qabul qilishi mumkinligi haqidagi tadqiqotchilarga yana bir ishora uning musulmonlar bilan bir vaqtda ro‘za tutishi bo‘ldi: "Ammo men Rossiyaga bir o‘y bilan ketyapman: mening e’tiqodim o‘ldi, men musulmonlarga xos bo‘lgan ro‘za tutdim".
Ivan Grozniy
Ivan Grozniyning "Iyerixo qalpog‘i" ham egasining dini haqida bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Taxminlarga ko‘ra, bu bosh kiyim sharq qurollari va zirhlarini yasash texnikasini yaxshi bilgan rus ustasi tomonidan tayyorlangan. Dubulg‘ada ikkita yozuv bor. Qadimgi rus tilida: "Buyuk Rus hukmdori Vasil Ivanovichning o‘g‘li Buyuk knyaz Ivan Vasilevichning dubulg‘asi". Ikkinchisi arab tilida. Eron bosh konsuli Sayyid G‘ulom Rizo uni “Alloh (va) Muhammad” deb izohlab, bu “Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad uning payg‘ambaridir” iborasining qisqartmasi bo‘lishi mumkinligini aytgan.
Yakov Koblovning hayoti davomida o‘zining "Graf L.N. Tolstoy va musulmonlar» degan savolni ko‘tardi.
Muzey xodimlari arabcha bitikni bu dubulg‘a turk sultoni tomonidan Grozniyga sovg‘a qilingan deya tushuntirishadi. Ammo yana bir g‘aroyib narsa bor. Ruslarning ba’zi eski Yevropa gravyuralarida podshoh xorijiy elchilarni qabul qilganda, odatda sharqona sallada tasvirlangan. Ko‘pgina tadqiqotchilar uchun bularning barchasi Ivan Grozniyning e’tiqodi haqida emas, balki umuman olganda, Moskov davlatida nasroniylik va islom o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, qaysi din hukmron ekanligi haqida fikr yuritish uchun sabab bo‘ldi.
Lev Tolstoy
Hayotning ma’nosi va axloqiy idealni tinimsiz izlash, oxir-oqibat buyuk mutafakkirni cherkovdan chiqarib yuborishga olib keldi. Ammo Tolstoyning o‘zi nasroniy bo‘lib qoldimi yoki u boshqa e’tiqod tarafdoriga aylandimi? Hatto yozuvchi Yakov Koblov o‘zining “Graf L.N. Tolstoy va musulmonlar” kitobida ham bu masalani ko‘targan. Lev Nikolayevich haqiqatan ham islom ta’limotiga qiziqqan, buni qozonlik tatar ziyolilari bilan yozishmalari ham tasdiqlaydi. Tolstoyning tatarlarga bergan javoblaridan birida quyidagi satrlar bor: “Sizning e’tiqodimning asosiy nuqtalari bilan kelishib olganingiz men uchun juda xursand bo‘ldi. Men Muhammadchilar (musulmon) bilan ruhiy muloqotni juda qadrlayman".
Yana bir qiziqarli ma’lumot olimning ammasi Aleksandra Andreyevna Tolstaya bilan yozishmalarida keltirilgan. Lev Nikolayevichning axloqiy jihatlarini muhokama qiladigan maktub quyidagi so‘zlar bilan tugaydi: "Shuning uchun, iltimos, menga yaxshi Muhammadiy sifatida qarang, shunda hammasi yaxshi bo‘ladi". Biroq, Lev Tolstoyning hayoti va ijodini o‘rgangan tadqiqotchilar yozuvchining barcha bayonotlarini faqat keng kontekstda qabul qilish kerak, deb hisoblashadi.
“Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring
