15:00 / 02.10.2022

Мансур ибн Илёс Шерозий — нейрожарроҳлик асосчиси

Анатомия тарихи тиббиётнинг ўзи каби узоқ тарихга эга. Инсон анатомияси сирларини очишга интилган шифокорлар ва олимларнинг фидокорона саъй-ҳаракатларисиз бу фан ривожланмасди. Бунда эронлик олимларнинг ҳиссаси катта. Улардан бири яшаган Мансур ибн Илёс Шерозийдир.

Мансур ибн Муҳаммад ибн Илёс ҳаёти ҳақида кўп маълумотлар йўқ. У ХIV аср ўрталарида, Шерозда зиёли оилада туғилган. У кўплаб табиблар, ҳуқуқшунослар, олимларга устозлик қилган. Мансур ибн Илёс дастлабки таълимни отасидан олган деган маълумотлар ҳам бор. Маълумки, у умри давомида Ислом оламининг турли шаҳарлари, жумладан, темурийлар пойтахти (ўша давр илм-фан ва маданият маркази) Табризда бўлган.

Мансур ибн Илёс тиббиётга оид бир қанча асарлар, жумладан, бу соҳадаги билимларнинг умумий шарҳи “Кифоя-и Мансур” муаллифи. Аммо унинг энг машҳур асари “Ташриҳ-и бадан-и инсон” (“Инсон танасининг тузилиши”)дир. Ушбу асар “Мансур анатомияси” деб ҳам номланади. Муаллифга рисолани ёзишни (тахминан 1380-1391 йиллар оралиғида) Музаффарийлар сулоласининг сўнгги ҳукмдори Зайн ал-Обидин топширган.

Кўплаб чизмаларни ўз ичига олган "Мансур анатомияси" анатомик атлас сифатида машҳур бўлган. Бу дунёдаги биринчи анатомик атлас бўлмаса-да, ислом табобатида рангли тасвирларни ўз ичига олган биринчи турдаги асардир. У ушбу тиббий анъанада инсон анатомияси концепциясига катта таъсир кўрсатди.

Форс тилидаги бу рисоланинг ҳажми катта эмас — тахминан 40 саҳифадан иборат. У муқаддима билан бошланади. Кейин суяклар, нервлар, мушаклар, томирлар ва артерияларга оид боблар билан давом эттирилган. Ҳар бир бобда тавсифлар ва қисқача тушунтиришлар билан мос келадиган рақам мавжуд. Китоб охирида қўшимчалар мавжуд. Ишнинг ушбу қисмидаги тасвир ҳомиладор аёлнинг артериал тизимини ўз ичига олади. “Мансур анатомияси” расмлари анатомик тасвирларнинг олдинги анъаналари, айниқса, Искандария мактабининг юнон ва рим анатомистларининг таъсирини кўрсатса-да, ҳомиладор аёл тасвири Мансур ибн Илёснинг шахсий асари ҳисобланади. Бу дунёдаги энг қадимги тасвирлардан биридир.

Китобнинг салмоқли қисми марказий ва периферик асаб тизимига бағишланган бўлиб, Мансур ибн Илёсни нейроанатомиянинг асосчиларидан бири деб ҳисоблаш мумкин.

Мансурнинг расмлари Эронда камида икки аср давомида бошқа форс ёки араб тиббиёт қўлёзмаларида тез-тез ишлатилган.