“Шу йўл билан ота-онамдан ўч олдим” — болалар ўғирликка қўл уришининг асосий сабаби нимада?

^{Фото: Kun.uz}
Бировнинг нарсасини сўрамай олиш ва ўғриликнинг чегараси қаерда? Уларни бир-бирига яқин қўйиш мумкинми? Бола нега ўғрилик қилади? Бунинг ўғирлик эканини биладими? Боласининг эгри йўлга кираётганини пайқаган ота-она қандай йўл тутиши керак?

Афсуски, майда ҳуқуқбузарлик, бебошликдек кўринган ишлар оғир вазиятларга олиб келиши, якуни эса фожиали тус олиши мумкин.

Мутахассисларнинг таъкидлашича, боланинг ҳар бир ёшида ўғрилик қилишининг ўз сабаби бор. Ўғирликка ундовчи омилларни таҳлил қилиш мақсадида “Сиз ёшлигингизда ўғирлик қилганмисиз?” деган савол билан юртдошларимизга юзландик.

Ўртоқларига қизиқиши сабаб:

М. С.: “4-5-синфда ўқиган пайтимиз мактабдан 6-7 нафар ўғил-қиз синфдошлар бирга қайтардик. Шунда ҳар куни навбат билан биттамиз кириб, йўлдаги дўкончадан бир қисм “ирис” конфет ўғирлардик ва бўлишиб олардик.

Бир марта мениям навбатим келганда пальтомни чўнтагига солиб ўғирлаб чиққанман, аммо роса ёмон қўрққанман, ўғирлашнинг ўзи бўлмас экан. Кейин бир ўғил бола синфдошимизни ушлаб олишган.

Амаки роса насиҳат қилиб уялтирганлар. Ўшандан кейин қилмаганмиз бу ишни. Аммо ҳалигача ўша аҳволимни эсласам, виждоним қийналиб, ёмон бўламан”.

Ўзида йўқ нарсага эга бўлиш учун:

O.D.: “5,6 ёшимда кўшнимизнинг мендан 6 ёш катта қизи бор эди. Бўйнида чиройли икки қатор мунчоғи бўларди, жуда чиройли кўринарди кўзимга.

Онамга менга ҳам шунақа мунчоқ олиб беринг десам, сен ҳали боласан, катта бўлсанг оласан, дерди. Кўчамизда ҳеч кимнинг ҳовли девори, дарвозаси йўқ эди.

Шу қизларникига ўйнагани борсам уйда ҳеч ким йўқ экан. Деразадан осилиб чақираман десам, пиёлада шу мунчоқ узилган ҳолда турганини кўрдим. Олмоқчи бўлдим, қўрқдим ва уйга кетдим.

Яна чидолмай бориб олдим ва уйга келиб амаллаб ипга тизиб тақиб олдим. Ёшликни қаранг, билмайди деб ўйлаганман. Онам кўриб қолди, ўғирлаганимни билиб роса уришди.

"Менга ўғри фарзанд керакмас, ўзим туғдим ўзим ўлдираман, деб қўлларимга хипчин билан қип-қизил бўлгунча урди. Мунчоқни жойига қўйиб келдим. Қайтиб бу йўлга кирмадим. Эсласам ҳам ёмон бўлиб кетаман”.

Тенгдошларига мақтаниш учун:

Н.А.: “Ўғрининг ўғриси бўлганман. Энг қизиғи, жуда бой яшасак ҳам шунақа эдим. Чет элда кўп бўлишарди ота-онам, иномаркамиз бориди, ҳар хил матоҳлар керагидан кўпиди уйда.

Уйдан ҳамма нарсани ўғирлардим, кўчага таширдим. Кўрмаганларга бериб роҳатланардим. “Оооо” дейишса мазза қилардим. “Очко” ишлардим мактабда.

Ота-онам билиб қолиб, уришмаган, урмаган. Жазо сифатида 3 ой таътилда Андижонга, аммамникига юборишган. Ана ўша ерда ҳалол-ҳаромни фарқлаганман, хуллас одам бўлиб қайтганман”.

Ота-онаси рағбатлантиргани учун:

Сарвиноз Маманова: “Қўшнимизнинг ўғли бўларди Ф. исмли. У бўлган жойдан, бошқа қўшни болакайларнинг уйидан ўйинчоқ йўқоларди. Бир куни тасодифан онасининг гапини эшитиб қолдим: “ўғлим нуқул уйни ўйлайди, кўчадан нима топса олиб келади”. Хуллас ўша Ф. исмли бола 18га кирмай маҳалладаги бошга қўшниларимизнинг молини ўғирлашга ўтди. Икки йилга қамалиб кетди. Бу ишни қайта-қайта такрорлаб, 3 маротаба қамалиб чиқди”.

Болалардаги ўғриликнинг сабаблари

Психолог Шаҳноза Жумақулованинг таъкидлашича, боланинг ҳар бир ёшида ўғриликнинг ўз сабаби бор. Мактабгача бўлган боладаги ўғрилик сабаблари:

• Бирор нарсага эга бўлиш хоҳиш-истакнинг кучлилиги.
  
• Боланинг ўз яқинларига совға қилиш истаги сабабли ўғрилик қилиши. Бошқаларни ўзига жалб қилиш мақсадида ўғрилик қилиш.
  
• Кимнидир жазолаш ёки ўч олиш мақсадида нарсасини ўзлаштириш.

Фарзанд 8–11 ёш бўлганида ўғриликнинг пайдо бўлиши иродасизлик оқибати бўлиши мумкин. “Истайман” деган хоҳиш ўрнига “мумкин эмас” деган қарорни айта олмагани сабаб бўлади.

Фарзанднинг 12–15 ёшида ўғриликка қўл уриши англанган қадамдир.

Бундай вақтда ота-она қандай йўл тутиши керак? Фарзандини жазолаши керакми ёки унга дўстона тушунтириши лозимми? Бу борада ота-оналарнинг ҳаёт тажрибаси билан қизиқдик.

Манзура Рустамова: “Дўконда ишлайман. Қизим билан ўғлим кичкина эди. У пайтлари сигарет тақчил, “подприлавка” сотилармиди, хуллас уйдан 1 блок сигарет олиб уйимизнинг олдидаги бозорчага олиб бориб, озгина сақич, шимадиган конфетчаларга алмаштиришган.

Ўғлим ўшандан кейин балоғат ёшигача ўртоқлари олиб чиқ деса, тиллаларимни олиб чиққан, арзонга бериб доллар олган. 16 ёшдан кейин бунақа ишлар қилмай қўйган. Кичиклигида ўғрилик деб ўйламаганми, ёки инсоф бердими, билмайман. Ўртоқларигаям боғлиқ кўп нарса”.

Дилсора Мирзааҳмедова: “Мактабдан қалам қопқоғини олиб келди. Жуда чиройли, бошқа жойда кам учрайдиган қопқоқ. Қаердан олдинг, десам, синфдошимники, ерда ётган эди, тушириб қолдирибди, қарамаганди олдим, деди.

Бу ёмон одатлигини, шунақа ишлар қилса бизга зарар бўлишини, кейинги сафар ўзи хоҳлаган нарса учраса бировникини олмай ўзимга айтса 10 та олиб беришимни айтдим.

Бориб шунга ўхшаган қопқоқдан 10 та олиб бердим. Қопқоқчани эгасига қайтариб бериб, кеча кўрмай қолганингда олиб кетдим, бугун мана сенга яна битта бераман деб қайтариб берган. Шундан бери умуман қилмайди, шоколадларниям сўраб олади”.

Сурея Назарова: “Ўғлим мактабдан қалам олиб келганда 1-синфда эди, дадаси билан ўйлаб нима қилишни режа тузганмиз. Дадаси милиционер ўртоқлари билан чойхонага бормоқчи эди. Ўртоқлари иш формасида келиб, синфда қалам йўқолибди, камерага ўғлингиз тушибди, у кичкина бўлгани учун дадасини олиб кетамиз қамоққа, деган (дадаси олдиндан айтиб қўйган эди).

Чойхонага кетишган. Ўғлим роса сиқилиб, йиғлаб, дуо қилган. Кейин мен кўп пул штраф тўлаймиз, даданг учун, деб кўчага чиқиб айланиб келганман. Кечроқ дадаси чойхонадан келган. Иккинчи ҳеч қачон бировнинг нарсасини олмайман деб, ўша-ўша кўчада пул ётсаям олмайди. Нега омадинг, десам, бировникидир, дейди”.

О.А.: “Қизим қўшнимнинг қайчисини сўроқсиз олиб келганда қайтариб олиб бориб беришини айтганман. Уялиб эшигидан отиб келган. 5 ёшлармиди. Ўғлим шу ёшларида бувасининг чўнтагидан пул олиб, музқаймоқ еган. Дадаси савалаган. Шу билан бошқа бундай иш қилмаган”.

Боланинг ўғирлик қилишига мактабдаги муҳит, синфдошлар билан ўзаро муносабатлар ҳам таъсир қилади. Гоҳида ўзига тўқ оиланинг болалари билан бир синфда ўқийдиган кам таъминланган оила фарзандлари уларнинг нарса сотиб олишини кўриб ҳаваси келади. Улардек бўлишга уринади.

“Тажрибамизда тўқ оила фарзандлари орасида ҳам ўғирлик ҳолатлари кузатилади. Аммо оиласида моддий етишмовчилик, иқтисодий таъминот яхшимаслиги, ота-онанинг муқим иш ойига эга эмаслиги, оиладаги носоғлом муҳит, ота-онанинг дунёқараши торлиги, маънавиятдан йироқлиги, хорижда, болаларидан узоқда ишлаши, қарамоғига олган қариндошларининг эътиборсизлиги ҳам ўғирликка сабаб бўлади.

Мактабимизда ўғирлик қилган 11-синф ўқувчиси билан ишлаш осон бўлмади. Одатда ўқувчилар билан тез-тез суҳбатлашаман. Ўғирлик қилган ўқувчининг феъли босиқ бўлгани сабаб, уни хонамга олиб кириб алоҳида гаплашдим. Уйига бориб, оилавий шароитини кўрдим.

Отаси йўқ, онаси чет элга ишлагани кетган, бола холасининг қарамоғида экан. Холаси билан суҳбатлашдим. Иқтисодий аҳволи оғир. Бахтга қарши, унинг синфдошлари ўзига тўқ оиланинг фарзандлари эди. Унинг кўнглига йўл топишга ҳаракат қилдим.

Ҳамкор ташкилотларни жалб қилдик. Спорт тўгарагига бепул аъзо қилдик. Газетага бепул обуна бўлди. Газетада ўтказилаётган китобхонлик танловида иштирок этди. Танлов баҳона бир нечта китоблар ўқиб чиқди. Жумладан, “Алвидо болалик” унга қаттиқ таъсир қилди.

Ҳатто танловда ғолиблар сафидан ҳам жой олди. Энг муҳими, ўзи учун тўғри хулоса чиқарди. Биргина китоб, унга ота-она бериши керак бўлган маънавий озуқа, панд-насиҳатни бериб қўйди.

Айтмоқчиманки, ота-оналар фарзандининг моддий эҳтиёжлари билан бир қаторда маънавиятига ҳам алоҳида эътибор қаратиши, аввало, ўзи намуна бўлиши керак”, дейди сурхондарёлик ўқитувчи Гулчеҳра Ҳаитовна.

Фарзандни тарибия қилиш шарт эмас, ўзингизни тарбия қилсангиз шунинг ўзи кифоя, чунки бола сиздан ўрнак олади, дейишгани бежиз эмас. Оилавий муҳит ҳам боланинг ўғирлик йўлига киришига сабаб бўлади. Онанинг отадан бесўроқ пул олиши, отанинг онадан пул яшириши каби ҳолатлар ҳам бола психологиясига ёмон таъсир қилади.

Бу ҳақида психолог Шаҳноза Жумақулова шундай дейди:
“Оилада аввало ота билан она фарзанди учун ибрат кўрсата билиши даркор. Бола ўсиб улғаяётган хонадонда тартиб, интизом бўлиши зарур.

Баъзан катталар боладан ўз ҳамёнларидан пул олиб келишини сўрашади. Ёки дўконга юборишганда, қайтимини сўрамай, уни болада қолдиришади ва бу пулни нимага ишлатганини назоратга олишмайди.

Қабулимга келган бир болакай отасининг чўнтагидан сўроқсиз пул олгани сабабини шундай тушунтирди:
– Дадам ухлаб ётганида, онам унинг чўнтагидан пул олганини кўргандим. Дўконда “желе” ўйинчоғини олгим келди, лекин ойим олиб бермадилар. Ўртоғимда кўриб, мен ҳам шуни олгим келди ва дадамнинг чўнтагидан пул олиб, мен ҳам харид қилдим. Кейин дўкондан нимадир керак бўлса, ҳар гал дадам ухлаганларида пул олардим, ахир ўзимнинг дадам, хафа бўлмайдилар. Ана, ойим пул олганларини билсалар ҳам, уларни уришмайдилар-ку...

Нима сабабдан катталар сўрамасдан пул оладилар-у, кичиклар эса шундай йўл тутсалар, ўғирлик ҳисобланишидан бола ҳайрон эди.

Ота-онанинг фарзанди олдида айбдорлик ҳисси яна бир боланинг ўғирлик қилишига туртки бўлган. Бундай ҳол кўпинча отаси билан онаси ажрашган оилаларда кузатилади. Ота ёки она боланинг айро ўсишида ўзини айблаб, унга истаган нарсасини олиб беришади ва хархашаларига кўз юмишади.

Ушбу муаммо билан ҳузуримга келган ўсмир йигитча онасининг иккинчи марта турмуш қурганидан таъсирланиб, уни жазолаш, ўч олиш йўли пулларини ўғирлаш деб билган. Пулни эса кўпинча арзимас нарсаларга мантиқсиз равишда сарфлаган

Ўғирлик ҳам оилани боғлашнинг бир усули бўлиши мумкин. Яъни фарзанд муаммо туғдирганида, ўз ота-оналари бирлашади, деб ўйлайди.

Агар болангиз ўзини назорат қилиши жуда қийин бўлса, унда мутахассис билан боғланишингиз керак бўлади. Чунки бу кечиктирадиган ёки вақт ҳукмига ташлаб қўядиган ҳодиса эмас. Ҳар бир касалликнинг ўз мутахассиси бўлганидек, ўғирликнинг олдини олиш ва тўхтатишда оилада қўлланган чоралар иш бермаса, тажрибали психологга мурожаат қилиш керак бўлади. Агарда ўғирлик “клептомания” даражасига етган бўлса, у ҳолда психотерапевтга мурожаат қилиш зарур”.

Тиббиёт фанлари доктори, невропатолог Зоҳиджон Исмоиловнинг сўзларига кўра, боланинг ўғирлик қилиши ва бу ишни тан олмаслигига кўпинча нотўғри тарбия сабаб бўлади.

Боланинг кўз ўнгида ота-онанинг ёлғон гапириши, бировнинг нарсасини сўроқсиз олиши болада шу кўникмаларни шакллантиради. Олиб туриб олмадим дейди ёки укасига, ўртоғига, хуллас ўз айбини бошқа бировга тўнкайди.

Мутахассисларнинг тавсиясига кўра, ота-она боласи ўғриликка қўл урганини сезса, ушбу 10 та қоида риоя қилмоғи даркор:

1-қоида: Фарзандингизга ўғрилик нима эканини тушунтиринг. Ўғриликни ман этинг! Жавобгарликни мисоллар билан тушунтиринг.

2-қоида: Ўз нарсасини ўғирлатиб қўйган инсон хатти-ҳаракатлари ва ўғрига нисбатан пайдо бўлган ҳиссиётлари ҳақида тушунча беринг.

3-қоида: Фарзандингизга “ўғри” деган ёрлиқ қўйишдан, ундан нафратланишдан ўзингизни тийинг. Фарзандингизга сиз уни яхши кўришингизни, бу қилган иши ёмон эканини тушунтиринг. Ҳозирча ҳаракати ўғриликка айланган фарзандингизнинг ўзи ҳам ўғрига айланишига йўл қўйманг.

4-қоида: Ўғрилиги ҳақидаги ҳодисани ўзи билан холи қолган ҳолда таҳлил қилинг. Бу воқеа ҳақида бегоналарга ошкор қилманг. Якка ҳолда танбеҳ беринг, ҳамманинг олдида унинг фақат яхши томонларини айтинг.

5-қоида: “Қандай қилиб буни қила олдинг?”, “Сен мени ўйламадингми?!” каби катталарга хос сўзларни ишлатиб фарзандингизни тушунмайдиган ҳиссиётлар дунёсига ғарқ қилманг. Бу айбловларингизнинг фойдасидан зиёни кўп.

6-қоида: Бошқа тенгдошларига ёки ўзингизнинг ёшлигингиз билан солиштирманг. “Мен сендек пайтимда...” деб бошланадиган маърузани фарзандингиз психикаси қабул қила олмайди.

7-қоида: Қилган ўғрилигини таҳлил қилаётганда ўрта меъёр сақлангки, кейинги сафар қилган хатосини яширмасликка ўргансин.

8-қоида: Таҳлил қилиб бўлгач, унинг бу ишни қайта қилмаслигига келишиб олинг. Бу воқеани бошқа эсламанг, фарзандингиз ҳам худди шундай йўл тутиши кераклигини тушунтиринг. Бу воқеа ҳақида фарзандингизга ҳар сафар эслатишингиз у томондан ўзини оқлаш учун сабаблар топишга ундайди.

9-қоида: Ўғрилик сабабини бартараф этиш йўлларини изланг.

10-қоида: Оиладаги иллатли ҳолат ва тарбиянгиздаги хатолик фарзандингизнинг ўғрилик қилишига сабаб бўлганини тўғри тушунинг.

“Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг