Адвокат Раззоқ Алтиев, Инсон ҳуқуқлари “Эзгулик” жамияти раиси Абдураҳмон Ташанов ва психолог Бобоёр Тўраев Kun.uz’га берган интервьюсида Ўзбекистонда белгиланган иш вақти меъёрларига амал қилинмаслиги ва бунинг оғир оқибатлари ҳақида гапирди.
— Ўзбекистондаги давлат идораларида кадрларнинг соғлиги, ҳуқуқлари нега қадрланмайди? Шунингдек, иш жараёнига замонавий ишлаш қоидаларини, креативликни киритиш бизда нега бу қадар қийин кечмоқда?
Раззоқ Алтиев:
— Биринчидан, ўзбек меҳнат бозорида рақобат муҳити мавжуд эмас. Нуфузли касб деб қабул қилинадиган касблар давлат хизматлари билан боғлиқ. Хусусий сектор ҳам ривожланяпти, тўғри. Аммо барибир алтернативлар йўқ бизда. Иш берувчини танлаш имкони қолмагандан кейин ҳар қандай яхши кадр ҳам қадрсизланади. Ҳақиқий меҳнат бозори яратилса, ходимда танлов бўлади. Хусусий сектор ривожланиб, алтернативлар кўпаймаса, муаммо қолаверади.
Иккинчидан, ходимларга қонуний кафолат етарли эмас. Ҳамма ташкилотда касаба уюшмалари ишлайди. Лекин улар ҳам бошқалар сингари 8 соатдан кўп ишлайди. Федерация бирор марта бирор ташкилот ишчиларининг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиб чиққанини кўрмадик ё эшитмадик. Ваҳоланки, бу ташкилот ҳар ой Ўзбекистондаги барча давлат идоралари ишчилари ойлигининг 1 фоизини олиб туради. Республика миқёсида олинса, бу жуда катта суммага айланади. Энди тасаввур қилинг, бизда аксарият ходимлар пенсияга чиққунча ҳам касаба уюшмасига бирор марта мурожаат қилмайди.
Меҳнат қонунчилигини бузганлик учун ҳам маъмурий, ҳам жиноий жавобгарлик бор. Лекин жиноий жавобгарлик билан боғлиқ ҳолатлар умумий статистиканинг 1 фоизини ҳам ташкил этмайди. Ваҳоланки, бизда ҳамма жойда бор бундай раҳбарлар. Демак, бизда ҳали етарли тажриба ҳам йўқ.
Абдураҳмон Ташанов:
— Айнан бир сабабларни келтириш қийин. Лекин айтилганидек, соғлом меҳнат бозори йўқ биринчи навбатда. Бирор ходим ҳуқуқини талаб қилиб қолса, унинг ўрнига кўз тиккан, пулини, порасини бераман деб турган ўнлаб одамлар бор.
Бизда энг йирик иш берувчилар шунингдек, монополлар ҳисобланади. Уларга эса фарқи йўқ. Ижро этувчи органларда ҳам бир ўзгача ҳолат. Масалан, «Ички ишлар ходимлари тўғрисида»ги қонун 2000 йилда қабул қилинди. Жуда чалажон қонун. Тизим ходимларини ҳимоя қилолмайди.
Инсон ҳуқуқлари «Эзгулик» ташкилотига ички ишлар тизимида ишдан бўшаган одамлар нотўғри бўшатилганини айтиб мурожаат қилишади. Судга борамиз, улар айтадики, буларнинг ўз низоми бор, Меҳнат кодекси таъсир қилмайди уларга. Яқинда бир полковникни ишга тиклашда ёрдам бердик, тизимдагилар ҳам ҳайрон қолишди.
Тийиб туриш механизми сифатида касаба уюшмалари ишлаши керак. 2021 йилда Сирдарёда баъзи фаоллар «Халқ бирлиги» деган касаба уюшмаси тузмоқчи бўлишди. Лекин бу ҳаракат ҳам босимлар остида йўқ қилинди. Касаба уюшмалари меҳнат ҳуқуқини талаб қилади, сиёсий ҳуқуқларни эмас, нимасидан қўрқишаркан энди? Ҳали касаба уюшмалари туза олмаётган бир шароитимизда меҳнат шароити ҳақида гапирамиз. Ҳали унгача анча бор.
Масаланинг 90 фоизи маъмурий сабаблар билан боғлиқ. Меҳнат ҳуқуқлари билан шуғулланувчи адвокатлар ҳам саноқли, чунки уларгача етиб бормайди ҳам ишлар.
— Иш вақтига амал қилинмаслиги ходимнинг саломатлиги, ишчанлигига психологик томондан қандай таъсир қилади?
Бобоёр Тўраев:
— Инсонларнинг ўз имконият даражалари бор. Бу имкониятлар маълум бир вақтгача жисмоний, ақлий, психологик томондан меъёрда бўлади. Ходимни мажбурлаб кечгача олиб ўтирган билан унинг иш даражаси ўсиб қолмайди. Имкониятлардан ортиқ ишлатиш кадрларнинг нафақат юридик томондан ҳақ-ҳуқуқларини, балки жисмоний, психологик ҳақ-ҳуқуқларини ҳам бузади. Ўзи ходим 9 дан 18 гача ишлаб ҳам етарли даражада чарчаб қолиши мумкин.
Бошқа давлатларда иш вақти белгиланишида инсоннинг руҳий-психологик чарчаши, босимлар ҳам ҳисобга олинади. Агар ходимларни кўп ишлатиш натижа олиб келганда эди, аллақачон бўларди ўша натижа. Инсоннинг руҳий саломатлигини асраш ҳам бирламчи ўринга чиқиши керак. Европада руҳий саломатликни ҳимоя қилиш коалицияси ҳам ташкил этилган. Умуман олганда, инсон қадри деган тушунча бор.
Ходимлар психологик гигиенага амал қилиб ишласа, натижа ҳам бўлади. Натижа учун яхши иш шароити керак олдин. Қанчалик мажбурланмасин, фойдаси йўқ ва бу инсон қадри топталиши ҳисобланади.
«Қуллик психологияси» ҳақида гап кетди. Ўз ҳуқуқларини бузиб бўлса ҳам, раҳбарларга қараб ишлаш Осиё халқларида бор кўпроқ. Ўз ишини йўқотишдан қўрқадиган, ўз фикрига эга бўлмаган одамлар шундай ишлашга мажбур бўляпти. Бирлашиш ҳам йўқ, бир ходим билан иш битмайди.
