Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳамкорлиги: заруратми ёки танлов?

^{Президентлар 2023 йилда кенг қамровли стратегик шериклик тўғрисидаги битимни имзоладилар
Президент Мирзиёевнинг матбуот хизмати}
Қирғизистон президенти Садир Жапаров 18-19 июл кунлари давлат ташрифи билан Ўзбекистонда бўлди. Президент Мирзиёев Ўзбекистон биринчи хоними билан бирга президент Жапаровни аэропортда шахсан кутиб олди. Олий даражадаги учрашувлар чоғида савдо ва минтақавий хавфсизликдан тортиб, маданий-гуманитар алмашинувларгача бўлган кенг кўламли икки томонлама ҳамкорлик масалалари муҳокама қилинди. Натижада эса 16 та икки томонлама ҳужжат имзоланди.

Ўзбекистон ва Қирғизистон муносабатлари изчил ривожланиб бормоқда. Президент Мирзиёев вазифасига киришганидан бери Қирғизистоннинг тўрт президенти — Алмазбек Атамбаев (2011—2017), Сўранбай Женбеков (2017—2020), Талант Мамитов (2020—2021) ва Садир Жапаров (2020—2020) билан ҳамкорлик қилиб, турли натижаларга эришди. Қирғизистон Президентлари Асқар Акаев ва Ўзбекистон президенти Ислом Каримов ўртасида абадий дўстлик тўғрисидаги шартнома имзоланган бўлса-да, уларнинг қарашлари ҳеч қачон аниқ натижаларга айланмаган.

Ўтган 2010, 2013 ва 2016 йиллардаги чегарадаги кескинликлар ва этник тўқнашувлар мулоқот ва дипломатия йўқлиги билан тавсифланган муносабатларнинг ёмонлашишига олиб келди. Ўзидан олдинги президентдан фарқли ўлароқ, минтақавийликни қўллаб-қувватловчи президент Мирзиёев қўшни давлатлар билан чегарадаги келишмовчиликлар бўйича сўнгги йилларда эътиборга молик натижаларга эришди.

“Қирғизистон-Ўзбекистон чегарасининг айрим участкалари тўғрисидаги битим” ва Кампирравот (Андижон) сув омбори ресурсларини биргаликда бошқариш тўғрисидаги битим”ни ратификация қилиш билан демаркация масаласининг ҳал этилиши 2022 йилда Ўзбекистон-Қирғизистон муносабатларини чуқурлаштиришда янги бошланиш нуқтаси бўлди. Ҳар икки ҳукуматнинг мажбуриятлари муносабатларни янада ривожлантиришга йўл очди ҳамда “абадий дўстлик” қарашларига ишончни тиклашга қаратилган минтақавий барқарорлик ва хавфсизликка ҳисса қўшди.

2016 йилдан буён Президент Мирзиёев Бишкекка турли форматдаги еттита давлат ташрифини амалга оширган, жумладан 2023 йилнинг ўзида битта давлат ташрифи ва иккита амалий ташриф кузатилган. Президент Жапаров Ўзбекистонга 2021, 2022, 2023, ва 2024 йилларда ҳам ташриф буюрди. Бу ташрифлар, хоҳ давлат даражасида бўлсин, хоҳ амалий мақсадда бўлсин, Марказий Осиёдаги яқин ҳамкорликни таъкидлайди.

2024 йилнинг январь май ойларида Ўзбекистоннинг Қирғизистон билан товар айирбошлаш ҳажми қарийб 294 миллион долларни ташкил этди. 2023 йилда Президентлар Мирзиёев ва Жапаров “2023-2025 йилларга мўлжалланган стратегик савдо-иқтисодий шериклик дастури”ни, шунингдек, энергетика, қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг асосий тармоқларида яқин ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги битимларни имзоладилар. Ўзбекистон ва Қирғизистон капитали иштирокидаги корхоналар кўпайиб бормоқда, улар мос равишда Қирғизистонда 70 ва Ўзбекистонда 273 тани ташкил этади.

Жорий ташриф чоғида икки давлат “2024-2030 йилларда ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини ошириш бўйича чора-тадбирлар режаси” доирасида яқин келажакда товар айирбошлаш ҳажмини 2 миллиард долларга етказиш учун шарт-шароитлар яратишга келишиб олди. Ҳамкорликнинг асосий йўналишлари агросаноат, саноат, транспорт ва туризм соҳалари бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон-Қирғизистон Тараққиёт жамғармаси ушбу тармоқлардаги ўзаро манфаатли инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга устувор аҳамият беради, саноат кооперацияси аллақачон 300 миллион долларга етган. Лойиҳаларни янада илгари суриш мақсадида Ўзбекистон-Қирғизистон жамғармасининг устав капиталини 200 миллион долларга оширишга келишиб олинди.

Олимлар Воҳидова ва Абдуллаева “Ўзбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатлари билан савдо алоқаларининг йўналишлари” номли 2024 йилда эълон қилинган таҳлилда 2000-2021 йиллардаги маълумотлар асосида Ўзбекистоннинг Марказий Осиё давлатлари билан товар айланмасини ўрганиб чиқишган. Улар Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлиш ва ишлаб чиқаришни модернизация қилиш зарурати билан боғлиқ муаммоларга дуч келаётганини аниқлашган. Таъкидлаш жоизки, жорий ташриф доирасидаги муҳим келишувлардан бири “ЖСТга аъзолик протоколи” бўлиб, Ўзбекистоннинг жаҳон савдо тизимига қўшилиши йўлидаги навбатдаги қадамдир. Ташриф чоғида имзоланган икки томонлама ҳужжатлар мазмуни ва характери бўйича кўп жиҳатдан аввалги келишувларга ўхшаш, айрим бандлар эса таълим, илм-фан, туризм ва маданият соҳаларида ҳамкорликни кенгайтиришга қаратилган.

Жорий йилда Хитой, Қирғизистон ва Ўзбекистон “Бир макон, бир йўл” ташаббуси доирасида узоқ вақтдан бери режалаштирилган темир йўл лойиҳаси бўйича шартнома имзолади. CKU лойиҳаси (C -China, K — Kyrgyz Republic, U — Uzbekistan) стратегик аҳамиятга эга, чунки у Хитой ва Европа ўртасидаги савдо йўлини сезиларли даражада қисқартиради. Ҳар икки давлат ҳам денгизга чиқиш имкониятига эга эмаслигини инобатга олсак, лойиҳанинг тугалланиши Ўзбекистон ва Қирғизистонга Жанубий Осиё ва Яқин Шарқнинг асосий бозорларига реал кириш имкониятини беради. Хитой Ўзбекистон ва Қирғизистоннинг энг йирик савдо шериги бўлганлиги сабабли, тўғридан-тўғри қуруқлик йўналиши харажатлар ва транзит вақтларини қисқартириш орқали савдо-иқтисодий алмашинувни осонлаштириши кутилмоқда. Асосан, лойиҳа халқаро бозорларга чиқиш имкониятларини кенгайтириш ҳисобига потенциал иқтисодиётни диверсификация қилиш имкониятини ифодалайди, бу эса мамлакатларнинг анъанавий савдо йўлларига боғлиқлигини камайтириши мумкин.

Иқтисодиётни диверсификация қилиш иккита асосий афзалликларни беради: иқтисодий ўсиш ва диверсификация ўртасидаги ижобий боғлиқлик — бу меҳнатни кўп капитал талаб қиладиган фаолиятга қайта тақсимлаш, шу орқали янги ишлаб чиқаришларни ташкил этиш ёки мавжуд тармоқларни кенгайтириш имконини беради; мамлакатнинг ташқи таъсирларга ва савдо шериклари сиёсатидаги ўзгаришларга мойиллигини камайтириш.

Ушбу ғояни амалга ошириш доимий дипломатик алоқалар ва мулоқотлар орқали эришиладиган дўстона ва барқарор муносабатларни тақозо этади. Ўзбекистон ва Қирғизистоннинг мазкур лойиҳага содиқлиги Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги иқтисодий алоқалар ва ҳамкорликни стратегик чуқурлаштиришнинг янги босқичига қадам қўйганини англатади. Президент Мирзиёев “…Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли қурилиши стратегик лойиҳаси бўйича уч томонлама шартнома имзолангани тарихий воқеа бўлди”, дея вазиятга тарихий баҳо берган эди.

Ўзбекистон ва Қирғизистондаги сўнгги сиёсий ўзгаришлар, дунёда шаклланаётган тартиблар ҳар икки давлат ҳам бетараф қолмасдан, фақат биргина қўшни давлатга таяниб, кўп векторли дипломатияни давом эттиришини кўрсатмоқда. Минтақавий тинчлик ва барқарорликни Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳукуматларининг жаҳон ҳамжамияти билан фаол ҳамкорлиги, минтақадаги иқтисодий ва хавфсизлик муаммоларини ҳал этиш орқали мустаҳкамлаш мумкин. Президентлар Мирзиёев ҳам, Жапаров ҳам Қирғизистон-Ўзбекистон муносабатларини чуқурлаштириш ва кенгайтиришнинг муҳим моҳиятини таъкидлаб, буни танлов эмас, балки зарурат деб билишди.



Аллаяров — халқаро алоқалар бўйича мутахассис, Хитой Халқ Республикасининг Ланчжоу Жиаотонг университетида амалий илмий ходим ва Ўзбекистон Урганч давлат университетида ёрдамчи илмий ходим. “Замин” янгиликларини “Twitter”да кузатиб боринг