O‘zbekiston va Qirg‘iziston hamkorligi: zaruratmi yoki tanlov?

^{Prezidentlar 2023 yilda keng qamrovli strategik sheriklik to‘g‘risidagi bitimni imzoladilar
Prezident Mirziyoyevning matbuot xizmati}
Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov 18-19 iyul kunlari davlat tashrifi bilan O‘zbekistonda bo‘ldi. Prezident Mirziyoyev O‘zbekiston birinchi xonimi bilan birga prezident Japarovni aeroportda shaxsan kutib oldi. Oliy darajadagi uchrashuvlar chog‘ida savdo va mintaqaviy xavfsizlikdan tortib, madaniy-gumanitar almashinuvlargacha bo‘lgan keng ko‘lamli ikki tomonlama hamkorlik masalalari muhokama qilindi. Natijada esa 16 ta ikki tomonlama hujjat imzolandi.

O‘zbekiston va Qirg‘iziston munosabatlari izchil rivojlanib bormoqda. Prezident Mirziyoyev vazifasiga kirishganidan beri Qirg‘izistonning to‘rt prezidenti — Almazbek Atambayev (2011—2017), So‘ranbay Jenbekov (2017—2020), Talant Mamitov (2020—2021) va Sadir Japarov (2020—2020) bilan hamkorlik qilib, turli natijalarga erishdi. Qirg‘iziston Prezidentlari Asqar Akayev va O‘zbekiston prezidenti Islom Karimov o‘rtasida abadiy do‘stlik to‘g‘risidagi shartnoma imzolangan bo‘lsa-da, ularning qarashlari hech qachon aniq natijalarga aylanmagan.

O‘tgan 2010, 2013 va 2016 yillardagi chegaradagi keskinliklar va etnik to‘qnashuvlar muloqot va diplomatiya yo‘qligi bilan tavsiflangan munosabatlarning yomonlashishiga olib keldi. O‘zidan oldingi prezidentdan farqli o‘laroq, mintaqaviylikni qo‘llab-quvvatlovchi prezident Mirziyoyev qo‘shni davlatlar bilan chegaradagi kelishmovchiliklar bo‘yicha so‘nggi yillarda e’tiborga molik natijalarga erishdi.

“Qirg‘iziston-O‘zbekiston chegarasining ayrim uchastkalari to‘g‘risidagi bitim” va Kampirravot (Andijon) suv ombori resurslarini birgalikda boshqarish to‘g‘risidagi bitim”ni ratifikatsiya qilish bilan demarkatsiya masalasining hal etilishi 2022 yilda O‘zbekiston-Qirg‘iziston munosabatlarini chuqurlashtirishda yangi boshlanish nuqtasi bo‘ldi. Har ikki hukumatning majburiyatlari munosabatlarni yanada rivojlantirishga yo‘l ochdi hamda “abadiy do‘stlik” qarashlariga ishonchni tiklashga qaratilgan mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikka hissa qo‘shdi.

2016 yildan buyon Prezident Mirziyoyev Bishkekka turli formatdagi yettita davlat tashrifini amalga oshirgan, jumladan 2023 yilning o‘zida bitta davlat tashrifi va ikkita amaliy tashrif kuzatilgan. Prezident Japarov O‘zbekistonga 2021, 2022, 2023, va 2024 yillarda ham tashrif buyurdi. Bu tashriflar, xoh davlat darajasida bo‘lsin, xoh amaliy maqsadda bo‘lsin, Markaziy Osiyodagi yaqin hamkorlikni ta’kidlaydi.

2024 yilning yanvar may oylarida O‘zbekistonning Qirg‘iziston bilan tovar ayirboshlash hajmi qariyb 294 million dollarni tashkil etdi. 2023 yilda Prezidentlar Mirziyoyev va Japarov “2023-2025 yillarga mo‘ljallangan strategik savdo-iqtisodiy sheriklik dasturi”ni, shuningdek, energetika, qishloq xo‘jaligi va sanoatning asosiy tarmoqlarida yaqin hamkorlik qilish to‘g‘risidagi bitimlarni imzoladilar. O‘zbekiston va Qirg‘iziston kapitali ishtirokidagi korxonalar ko‘payib bormoqda, ular mos ravishda Qirg‘izistonda 70 va O‘zbekistonda 273 tani tashkil etadi.

Joriy tashrif chog‘ida ikki davlat “2024-2030 yillarda o‘zaro tovar ayirboshlash hajmini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi” doirasida yaqin kelajakda tovar ayirboshlash hajmini 2 milliard dollarga yetkazish uchun shart-sharoitlar yaratishga kelishib oldi. Hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari agrosanoat, sanoat, transport va turizm sohalari bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston-Qirg‘iziston Taraqqiyot jamg‘armasi ushbu tarmoqlardagi o‘zaro manfaatli investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga ustuvor ahamiyat beradi, sanoat kooperatsiyasi allaqachon 300 million dollarga yetgan. Loyihalarni yanada ilgari surish maqsadida O‘zbekiston-Qirg‘iziston jamg‘armasining ustav kapitalini 200 million dollarga oshirishga kelishib olindi.

Olimlar Vohidova va Abdullayeva “O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo aloqalarining yo‘nalishlari” nomli 2024 yilda e’lon qilingan tahlilda 2000-2021 yillardagi ma’lumotlar asosida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan tovar aylanmasini o‘rganib chiqishgan. Ular O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish zarurati bilan bog‘liq muammolarga duch kelayotganini aniqlashgan. Ta’kidlash joizki, joriy tashrif doirasidagi muhim kelishuvlardan biri “JSTga a’zolik protokoli” bo‘lib, O‘zbekistonning jahon savdo tizimiga qo‘shilishi yo‘lidagi navbatdagi qadamdir. Tashrif chog‘ida imzolangan ikki tomonlama hujjatlar mazmuni va xarakteri bo‘yicha ko‘p jihatdan avvalgi kelishuvlarga o‘xshash, ayrim bandlar esa ta’lim, ilm-fan, turizm va madaniyat sohalarida hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan.

Joriy yilda Xitoy, Qirg‘iziston va O‘zbekiston “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi doirasida uzoq vaqtdan beri rejalashtirilgan temir yo‘l loyihasi bo‘yicha shartnoma imzoladi. CKU loyihasi (C -China, K — Kyrgyz Republic, U — Uzbekistan) strategik ahamiyatga ega, chunki u Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘lini sezilarli darajada qisqartiradi. Har ikki davlat ham dengizga chiqish imkoniyatiga ega emasligini inobatga olsak, loyihaning tugallanishi O‘zbekiston va Qirg‘izistonga Janubiy Osiyo va Yaqin Sharqning asosiy bozorlariga real kirish imkoniyatini beradi. Xitoy O‘zbekiston va Qirg‘izistonning eng yirik savdo sherigi bo‘lganligi sababli, to‘g‘ridan to‘g‘ri quruqlik yo‘nalishi xarajatlar va tranzit vaqtlarini qisqartirish orqali savdo-iqtisodiy almashinuvni osonlashtirishi kutilmoqda. Asosan, loyiha xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish hisobiga potensial iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish imkoniyatini ifodalaydi, bu esa mamlakatlarning an’anaviy savdo yo‘llariga bog‘liqligini kamaytirishi mumkin.

Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish ikkita asosiy afzalliklarni beradi: iqtisodiy o‘sish va diversifikatsiya o‘rtasidagi ijobiy bog‘liqlik — bu mehnatni ko‘p kapital talab qiladigan faoliyatga qayta taqsimlash, shu orqali yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish yoki mavjud tarmoqlarni kengaytirish imkonini beradi; mamlakatning tashqi ta’sirlarga va savdo sheriklari siyosatidagi o‘zgarishlarga moyilligini kamaytirish.

Ushbu g‘oyani amalga oshirish doimiy diplomatik aloqalar va muloqotlar orqali erishiladigan do‘stona va barqaror munosabatlarni taqozo etadi. O‘zbekiston va Qirg‘izistonning mazkur loyihaga sodiqligi Xitoy va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va hamkorlikni strategik chuqurlashtirishning yangi bosqichiga qadam qo‘yganini anglatadi. Prezident Mirziyoyev “…Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurilishi strategik loyihasi bo‘yicha uch tomonlama shartnoma imzolangani tarixiy voqea bo‘ldi”, deya vaziyatga tarixiy baho bergan edi.

O‘zbekiston va Qirg‘izistondagi so‘nggi siyosiy o‘zgarishlar, dunyoda shakllanayotgan tartiblar har ikki davlat ham betaraf qolmasdan, faqat birgina qo‘shni davlatga tayanib, ko‘p vektorli diplomatiyani davom ettirishini ko‘rsatmoqda. Mintaqaviy tinchlik va barqarorlikni O‘zbekiston va Qirg‘iziston hukumatlarining jahon hamjamiyati bilan faol hamkorligi, mintaqadagi iqtisodiy va xavfsizlik muammolarini hal etish orqali mustahkamlash mumkin. Prezidentlar Mirziyoyev ham, Japarov ham Qirg‘iziston-O‘zbekiston munosabatlarini chuqurlashtirish va kengaytirishning muhim mohiyatini ta’kidlab, buni tanlov emas, balki zarurat deb bilishdi.



Allayarov — xalqaro aloqalar bo‘yicha mutaxassis, Xitoy Xalq Respublikasining Lanchjou Jiaotong universitetida amaliy ilmiy xodim va O‘zbekiston Urganch davlat universitetida yordamchi ilmiy xodim. “Zamin” yangiliklarini “Vkontakti”da kuzatib boring