Onalikdan voz kechayotgan Xitoy ayollari. Bunga sabab nima?

Endi Xitoy dunyodagi aholisi eng koʻp davlat emas. 2023 yil boshida e'lon qilingan ma'lumotlarga koʻra, Hindiston bu borada ularni ortda qoldirdi. Xitoyda esa aholi oʻsish oʻrniga kamaymoqda. Xoʻsh, xitoyliklar qanday qilib bunday «ulugʻvor» natijaga erishdi.erishdi

«Men oʻzimga farzand ravo koʻra olmayman», — deydi Gloriya. U turmush qurgan va yoshi 30 dan oshgan.

Uning hisob-kitobiga koʻra, chaqaloq unga oyiga 2400 dollarga tushadi, bu hali uning oylik boshqa xarajatlari hisobga olinmaganda.

«Kundalik oziq-ovqat kabi xarajatlar uchun 3000 yuan (436 dollar) xarajat qilishga toʻgʻri keladi. 2000 yuan (291 dollar) bolalar bogʻchasiga ketadi, 1000 yuan (145 dollar) zaruriyat tugʻilsa — enaganing haqi, yana kamida 10 ming yuan (1456 dollar) bolani oʻqitishga ketadi», — deb tushuntiradi u.

Gloriya Xitoy janubidagi Guangdong viloyatida toʻliq boʻlmagan stavkada boshlangʻich sinf oʻqituvchisi boʻlib ishlaydi. Mamlakatning bu qismida xususiy sektorda oʻrtacha maosh oyiga 6000 yuan (873 dollar)ni tashkil etadi.

Gloriyaning oʻzi oilada yagona farzand boʻlgani («bir oilaga – bir farzand» siyosati) sababli u ipoteka qarzlarini toʻlab, qarib borayotgan ota-onasini parvarishlash uchun pul yigʻishni boshlamoqchi. Xitoyda hamma qariyalar ham pensiya olishmaydi, ular haqida qaygʻurish koʻpincha farzand gardaniga tushadi.

Aholisi qisqarayotgan Xitoy

Xitoy demografik qopqonga tushgan: bir necha oʻn yil davom etgan oiladagi farzandlar sonini cheklovchi siyosatdan soʻng mamlakat aholisi soʻnggi 60 yil ichida ilk marta qisqara boshladi. Buning natijasi oʻlaroq ular sayyorada birinchilikdan ham mosuvo boʻlishdi. Ayni paytda Hindiston aholisi ularnikidan 5 million kishiga koʻproq.

2016 yilda XXR hukumati oilalarga ikkinchi farzand koʻrishga ruxsat berdi, yana besh yildan keyin uchinchi farzandga ham ruxsat tegdi.

Lekin oiladagi farzandlar soniga joriy etilgan cheklovlar bekor qilinganiga qaramay, ayollarning koʻpchiligi faqat bir nafar farzand koʻrmoqchi yoki umuman befarzand oʻtmoqchi.

Xitoy xalq va aholi markazi tomonidan yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlarga koʻra, befarzand ayollar soni 2015 yildagi 6 foizdan 2020 yilda 10 foizga oshgan.

Tadqiqotlar yana shuni koʻrsatdiki, tugʻish yoshidagi xitoylik ayollar garchi bir necha farzand koʻrishga sharoiti boʻlsa ham, buni shunchaki istamayapti: 2021 yilda oʻrtacha istalayotgan bola soni koʻrsatkichi 2017 yildagi 1,76 dan 1,64 ga tushgan.

Bir vaqtning oʻzida Yaponiya va Singapur kabi Janubiy-sharqiy Osiyo davlatlarida ham fertillik koeffitsienti ikkidan past. Shunga qaramay, u erda ayollar ikki farzand koʻrishni istashini bildirishgan. Xitoyda esa unday emas.

«Bu borada Xitoy isisno, chunki nafaqat haqiqiy tugʻilish darajasi katta emas, istalayotgan farzandlar soni ham past», — deydi London iqtisodiyot va siyosat fanlari maktabining ijtimoiy va davlat siyosati kafedrasi dotsenti doktor Shuang Cheng.

Shu kunlarda Pekinda Xitoy xalq siyosiy maslahatlashuv kengashi va Butunxitoy xalq vakillari yigʻilishi bir biridan alohida oʻtkazilmoqda.

Bu yigʻilishlarda turli siyosiy maslahatchilar mamlakatda tugʻilish darajasini oshirish boʻyicha oʻz rejalarini taqdim etishmoqda. Gʻoyalar turli-tuman: kelajak uchun erga tegmagan ayollarning tuxumdonlarini muzlatib qoʻyishdan tortib, bolalarning bogʻchadan universitetga qadar oʻqishi va darsliklari uchun toʻlovlarni bekor qilishgacha.

Boshqa gʻoyalar ham bor. Masalan, erga tegmagan ayollar va ularning farzandlariga nikohda tuzilgan oilalar va ularda tugʻilgan bolalar huquqini berish.

Yoʻrgakdan boshlanadigan raqobat

Xitoylik ayollarning onalikdan voz kechishiga bosh sabab — bolalarning oʻqishi va parvarishi uchun haddan ziyod pul talab qilinishidir.

Xitoyda bola tugʻiliboq tengdoshlari bilan raqobatga kirishadi. Ota-onasi uni yaxshiroq maktabga joylashtirish payidan boʻlishadi, buning uchun oʻsha maktab yonidan uy xarid qilishadi, bolalarni turli toʻgaraklar va darsdan tashqari mashgʻulotlarga yozdirishadi, bularning bariga katta pul kerak.

«Men oʻzim tugʻadigan farzand tugʻiliboq bu shafqatsiz raqobat bilan yuzma-yuz boʻlishini istamayman», — deydi universitetning 22 yoshli talabasi Mia.

U Xitoy shimolidagi kichikroq shaharchada tugʻilgan. U oʻqish imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirishga asoslanganini «ixtiro» qilgan, Pekindagi nufuzli universitetga kirish uchun juda murakkab milliy kirish imtihonidan oʻtishga muvaffaq boʻlgan. Lekin oliy ta'lim olish bilan ham raqobat tugamaydi, chunki Xitoy universitetlarining bitiruvchilari xorijda bilim olib kelganlar bilan raqobatga kirishishga majbur boʻlishadi.

«Har qanday qoʻshimcha ta'lim uchun pul kerak, — deydi oʻzining boʻlajak farzandlari uchun shunday sharoitlar yaratishga etarli pul toʻplay olishiga shubha qilayotgan Mia. — Agar men oʻz farzandimga farovonlik taqdim eta olmas ekanman, uni dunyoga keltirib nima qilaman?».

Shaxsiy hayot yo karera?

BBC’ning Xitoy xizmati gaplashgan ayollarning koʻpchiligi farzand va karera oʻrtasidagi tanlovga duch kelib, koʻpchiligi befarzand yashashga qaror qilishganini aytishgan.

Ishga kirish uchun suhbat jarayonlarida ulardan yaqin oʻrtada farzand koʻrishni istash-istamasligini ham soʻrashgan. Agar ular tasdiq ma'nosida javob berishsa, ishga kirish imkoniyatlari tushib ketgan, kelgusida mansabdan koʻtarilishni-ku, asti qoʻyavering.

«Hayot va ish oʻrtasidagi muvozanat — oliy oʻquv yurtlarida oʻqiyotgan xitoylik ayollar farzand koʻrishga tayyormanmi, deya oʻziga oʻzi savol bera boshlaganda xalaqit beruvchi bosh omil boʻladi», — deydi Michigan universiteti sotsiologiya kafedrasi dotsenti Yun Jou.

«Ish ular uchun oʻzini namoyon etish imkoniyati, — deydi Jou. — Mehnat bozorida shundoq ham gender diskriminatsiya etarli va ayollar karera va farzand koʻrish oʻrtasidagi murakkab tanlovni amalga oshirishga mahkum».

Xudbin va «chet el agenti»

Oʻzning millionlab tengdoshlari kabi Mia ham oʻz fikrlarini ijtimoiy tarmoq orqali boʻlishishga koʻnikkan. Kunlarning birida u nega befarzand oʻtishni istayotgani haqida kichikroq video joylashtirgan.

Ajablanarlisi, ushbu video haqoratli sharhlar toʻlqinini keltirib chiqargan.

Koʻpchilik uni xudbin deb ayblashgan. Boshqalar esa bunday jiddiy qaror qabul qilishga hali yoshlik qilishini aytgan. «Sen hali bunday deyishga yoshlik qilasan, 40 dan oʻtganingdan keyin qanday sayrashingni tomosha qilamiz», — deyilgan sharhlardan birida. «Sen bu gaping uchun hali pushaymon boʻlishingga 10 ming dollar tikaman», — degan yana biri.

Ayrimlar uni hatto ayollarni tugʻishdan «qaytarayotgan» gʻaraz niyatdagi «chet el agenti» deb atagan.

2021 yil mayida Xitoy hukumati tugʻilish ustidan nazoratni yanada susaytirib, oilalarga uch nafardan farzand koʻrishga ruxsat berdi. Bunga sabab – aholini roʻyxatga olish jarayonida 2020 yilda mamlakatda bor-yoʻgʻi 12 mln bola tugʻilgani oydinlashgani boʻlgandi. Bu 1961 yildan buyon eng past koʻrsatkich.

Shuning uchun ayrim fuqarolar ayollar farzand koʻrishdan voz kechib, mamlakatni «sharmanda» qilayotganini pesh qilishadi.

«Bu mening shaxsiy tanlovim. Men farzand koʻrishni taqiqlash kerak deyayotganim yoʻq. Farzand koʻrish istagida boʻlganlarni hurmat qilaman», — deya e'tiroz bildiradi Mia.

«Haqiqiy jangga bardosh berdim»

Lekin ijtimoiy tarmoqdagi heyterlardan koʻra oʻz qarindoshlari bilan kurashish yanada murakkabroq.

«Menga oson boʻlmadi», — deydi 34 yoshli Yuan Syueping. U qishloq joyda tugʻilib katta boʻlgan. Qishloqdagilar har qanday qiz voyaga etgach, erga tegib oʻgʻil farzand koʻrishi kerak, deb kutishadi. U esa yoshligidan hech qanday farzand koʻrmasligini ta'kidlab kelgan.

Uning oʻzi ham, opasi ham garchi ular maktabda a'lochi boʻlishsa ham, oliy ma'lumotga ega boʻlisholmadi. Faqat ularning kichik ukasiga ota-onasi universitetda oʻqishi uchun pul topib berishdi.

«Ota-onam doimo «Qiz bolaning oʻqishidan nima ma'ni bor? Ertami-kechmi erga tegasan va uyda oʻtirib, bola boqasan» deyishardi», — deya eslaydi Yuan Syueping.

Uning xolasi hozirgi yoshda eridan ajrashib, bir oʻzi yolgʻiz ikki bolani katta qilib qiynalganini koʻrganida, Yuanning erga tegishdan butkul koʻngli sovib ketgan. U endi nikoh institutiga ishonmaydi. Qiz ota uyini tark etib shaharga yoʻl olgan, endi erkinlikdan bahra olmoqda.

Xitoy hukumatining uzoqni oʻylamay qoʻl urgan siyosati onalikka munosabat va ayollarning tafakkurini ham oʻzgartirib borgan. Yillar oʻtib bunday siyosat oʻz achchiq oqibatini koʻrsatmay qolmayapti.

Шухрат Раззаков

«ZAMIN.UZ» muharriri