Farzandlar tarbiyasida onalarning o‘rni haqida...

Alloh taologa beadad hamdu sanolarimiz va Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamga esa behisob salavotu durudlarimiz bo‘lsin.

«Namunaviy muslima» kitobining muallifi Muhammad Aliy al-Hoshimiy shunday yozadi: «Muslimalar hech qachon farzand tarbiyasi va uning xulq-atvori shakllanishida onaning majburiyatlari otanikiga qaraganda ko‘pligini unutmasliklari kerak...»

Hoshimiy aytishicha, «Farzandlar odatda onaga yaqin bo‘ladi va aynan onasi bilan ko‘proq vaqt kechiradi».

Islom tarixida o‘z bolalarini yolg‘iz tarbiyalab, ularni taniqli shaxs qilib yetishtirgan ayollar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ular o‘z farzandlariga eng yaxshi sifatlar va islomiy tarbiyani singdirib, insoniyat tarixida onalarga xos yolg‘izlik hamda jasurlikning namunaviy ko‘rinishini o‘rnak qilib qoldirdilar.

«Tarixda ulug‘ kishilarning voyaga yetishida donishmand otalarga qaraganda oqila onalarning hissasi ko‘proq. Shu sababdan bo‘lsa kerak, Islom ummati orasida o‘z onasidan minnatdor va uning oldida qarzdor bo‘lmagan birorta fozil kishini topolmaysiz. Bundan kelib chiqadiki, tarixiy jarayonlarning rivojlanishida aynan onalar o‘z farzandlari orqali bilvosita hissa qo‘shib turishgan», deb yozadi Hoshimiy.

Ismoil alayhissalom Xojar onamiz tarafidan tarbiyalanganlari hammaga ma’lum. Bu onamiz hozirgi kungacha barcha avlodlar tarafidan eng buyuk ayollardan biri deb e’zozlanib kelinmoqda.

Ibrohim alayhissalom Xojar onamizni va o‘g‘illari Ismoilni Baytning o‘rniga, Zamzam ustidagi katta daraxt ostiga qo‘yib ketganlar. O‘sha paytda Makkada biror kishi ham, suv ham bo‘lmagan.

U zot ikkovlarining oldiga bir xurmoli xalta va suvli mesh qo‘yib ortga qaytganlar. Xojar onamiz u zotga ergashib: «Ey Ibrohim! Bizni kimsasiz, biror narsa ham unmaydigan vodiyga tashlab, qayoqqa ketmoqdasiz?!» deb bir necha marta takrorladi, ammo u zot o‘girilib qaramadilar. Shunda u zotga: «Alloh taolo sizni shunga amr qildimi?» dedi. Ibrohim alayhissalom: «Ha», dedilar. «Undoq bo‘lsa, U bizni zoye qilmaydi», dedi-da, Xojar onamiz ortga qaytdi.

Ibrohim alayhissalom esa yo‘lda davom etdilar. Qachonki, u zot tepalikdan o‘tib, ular u kishini ko‘rmaydigan bo‘lganida Baytga yuzlanib, duo qildilar:

«Ey Robbimiz, haqiqatda men o‘z zurriyotimni Sening Baytul Haroming yoniga, giyohsiz vodiyga joylashtirdim».

Xojar onamiz Ismoilni emizib, haligi suvdan ichib turdi. Meshdagi suv tamom bo‘lganda o‘zi ham, o‘g‘li ham chanqadi. Go‘dakka qarasa, u to‘lg‘anib, tipirchilar edi. Unga nazarim tushmasin, deb ona yurib ketdi. So‘ngra ko‘zga yaqin Safo tog‘iga ko‘tarildi. «Biror kishi bormikan?» deb u yoq-bu yoqqa qaradi. Hech kim ko‘rinmaganidan keyin qarama-qarshi tomondagi Marva tog‘i sari yurib ketdi. Shu zaylda ikki tog‘ning o‘rtasida yetti marotaba borib keldi. Biror kishi ko‘rinmas edi. Farzandi Ismoilga rahmi kelganidan Alloh taologa nola qilib, duoga qo‘l ochdi. Va, nihoyat, duolari ijobat bo‘lib, chaqaloq Ismoilning oyog‘i ostidan suv chiqa boshladi. Xojar onamiz esa tezlik bilan suv oqib ketmasin, deb atrofini to‘sa boshladi. So‘ng hovuchlab meshga suv quydi.

Mana shunday qilib, Xojar onamizning yolg‘iz o‘zi Ismoilni boqib, tarbiyalab, parvarish qilib voyaga yetkazdi. Kelajakda esa Ismoil Alloh taoloning tanlab olgan payg‘ambarlaridan biri bo‘ldi.

Demak, insoniyat ichidagi eng buyuk zotlar bo‘lmish payg‘ambarlarni ham yolg‘izgina onalarning o‘zi o‘stirib-undirgani, barcha yomonlik va noxushliklardan himoya qilgani, shuningdek, ular uchun kerak bo‘ladigan har taraflama tarbiyani mukammal berganining guvohi bo‘lamiz. Bu holat esa bir-ikki emas, balki bir necha payg‘ambarlarning hayotida o‘z aksini topgan. Ana shunday hayotiy misollardan biri oxirgi zamon payg‘ambari Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning o‘z onalari Ominaning qo‘lida tarbiya topganliklaridir.

Omina onamiz ham yolg‘iz bo‘lishiga qaramay, qolaversa, har taraflama o‘ta og‘ir sharoitda va mashaqqatli damlarda ayol boshi bilan kelajakda oxirgi zamon payg‘ambarini, ikki olam sarvari, barcha insonlarning sayyidi, butun olamlar rahmati, qiyomatgacha boqiy qoluvchi shariat ahkomlarini qabul qilib oluvchi, mo‘’jizalarning eng oliysi bo‘lmish Qur’on karimning sohibi, Alloh taoloning tanlab olgan bandasi, habibi, xalili bo‘lmish Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamni tarbiyalab yetishtirdi. Bir ona o‘z farzandiga nisbatan ado etishi lozim bo‘lgan barcha mas’uliyatlarni mukammal holda ado etdi.

Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamning ammalari bo‘lmish Sofiya binti Abdulmuttalib ham yolg‘iz o‘zi bo‘lishiga qaramay, o‘g‘li Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhuga yaxshi sifat va oliyjanob xulq-atvorni singdirib tarbiyaladi. Shu o‘rinda Sofiyaning o‘z o‘g‘li bo‘lmish Zubayrni haqiqiy mard, qo‘rqmas, jismonan o‘ta baquvvat, qaytmas, qat’iyatli va sarkardalarga xos bo‘lgan xususiyatlar bilan tarbiyalaganligi alohida e’tiborga molikdir.

Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhu Quraysh qabilasining Asad urug‘idan bo‘ladilar. U kishining kunyalari Abu Abdulloh bo‘lgan. Zubayr ibn Avvom yoshlikdan ot minish, chavandozlik va pahlavonlikka moyil bo‘lib o‘sdilar. U kishi kichik yoshdaligidayoq kishilar orasida o‘zlarining mazkur sifatlari bilan shuhrat topgan edilar.

Ibn Sa’d rahmatullohi alayh o‘zlarining «Tabaqotul Kubro» kitoblarida zikr qilishlaricha, Zubayr ibn Avvomning onalari Sofiya binti Abdulmuttalib kichikligida otasidan yetim qolgan o‘z o‘g‘li Zubayrni qattiq kaltaklar edi. Odamlar: «Axir uni o‘ldirib qo‘yasan-ku, jigarini ezib yubording-ku, bolani halok qilding-ku», desalar, «Men buni pishsin, katta bo‘lganda katta lashkarni ortidan ergashtirsin, deb uraman», der edi.

Ali ibn Abu Tolib oqillik, saxovat va yaxshi tabiatni onalari Fotima binti Asaddan me’ros qilib olganlar.

Arab yo‘lboshchilari orasida eng oliyhimmatlisi bo‘lgan Abdulloh ibn Ja’far ham yoshliklarida o‘z otalaridan ayrilib qolgan edilar. Volidalari Asmo binti Umays u kishini oliyjanob va oliyhimmat qilib tarbiyaladi, natijada bu onaning o‘zi ham Islom tarixidagi eng ulug‘ ayollar safidan o‘rin oldi.

Abdulloh ibn Ja’far roziyallohu anhu o‘ta karamli, saxiy, xushxulq, iffatli va go‘zal inson edilar. Odamlar u kishini «saxiylik dengizi» deb atashardi. Ba’zi ulamolarning aytishlaricha, Islomda u kishidan ko‘ra saxiyroq zot bo‘lmagan ekan.

Muoviya ibn Abu Sufyon o‘zlarining kuchli tabiatlari va donishmandliklarini onalari Hind binti Utbadan me’ros qilib oldilar. Hazrat Muoviya Shom viloyatining voliysi bo‘lganlar. Islom tarixida birinchi bo‘lib dengiz kuchlariga asos solganlar va dengiz orqali bir necha shaharlarni fath qilganlar.

Tarixda ulkan iz qoldirgan taniqli allomalar Imom Shofe’iy, Imom Ahmad va Imom Buxoriylarning ham volidalari o‘z farzandlarini yolg‘iz voyaga yetkazganlari ma’lum.

Imom Buxoriyning ko‘zlari yoshlik paytlarida ojiz bo‘lib, ko‘rmay qoladi. Onalari Ibrohim payg‘ambarni tush ko‘radilar. U kishi: «Ey ayol, Alloh taolo ko‘p duoing sababli o‘g‘lingga ko‘zini qaytarib beradi», deydilar. Bir necha kundan so‘ng Imom Buxoriyning ko‘zlari yana ko‘ra boshlaydi.

Imom 18 yoshga to‘lganlarida onalari va akalari bilan haj qilish uchun Makkai Mukarramaga keladilar. Haj amallarini bajarib bo‘lgach, onalari va akalarini Buxoroga jo‘natib, o‘zlari hadis jamlash uchun shu yerda qoladilar.

Imom Buxoriydan «Nega bu ishga qo‘l urdingiz?» deb so‘rashganida shunday javob bergan ekanlar: «Bir kuni Rasulullohni tush ko‘rdim, qo‘limda yelpig‘ich, u kishini yelpir edim. Bu tushimni ba’zi ta’bir aytuvchilarga aytsam, «Sen Rasulullohdan yolg‘onlarni yelpib turasan», deyishdi».

Demak, Imom Buxoriyning muhaddislar imomi, ustozlarning ustozi, hadis illatlarining tabibi degan buyuk maqom-martabalarga erishishlarida volidalarining xizmatlari beqiyosdir. U zotning volidalari nafaqat ta’lim-tarbiya bergan, balki o‘z o‘g‘li bo‘lmish Buxoriyning haqlariga tinmasdan duolar ham qilar edi. Ana shunday duolarining samarasi o‘laroq, yuqorida kelgan rivoyatda o‘z aksini topgandek, Buxoriyning ojiz ko‘zlari ham ochildi.

Zikr qilingan ayollarning barchasiga xos sifat shuki, ular o‘z farzandlari uchun eng yaxshi ona bo‘lish maqsadida Allohga umid bilan tavakkal etib, ko‘p mehnat qilganlar. Aslida farzandini yolg‘iz tarbiyalab, ularning haqiqiy erkak va kuchli shaxs bo‘lib yetishishlarida ulkan xizmat ko‘rsatgan, farzandi yutuqlarining asl sababidan biri bo‘lgan muslima ayollar Islom tarixida juda ko‘p uchraydi. Ammo biz ular haqida ba’zan unutib qo‘yamiz.

Mazkur unutishimiz tufayli qanchadan-qancha kulfat va musibatlarga duchor bo‘lamiz. Zotan, har bir xalq o‘zining o‘tmishini, tarixi, madaniyati, milliyligi va diniy urf-odatlarini unutar ekan, kelajagini qanday rejalashtirish, uni qay tarzda tasavvur qilishlikda ham yanglishadi. Kelajak esa doimo yoshlar bilan belgilanadi. Qaysiki xalq o‘zining yoshlariga, ularning ta’lim-tarbiyasiga, axloq-odobiga, din-diyonatiga, milliyligi va madaniyatiga bee’tibor bo‘lsa, albatta, zavolga yuz tutadi. Buni hozirgi kunda g‘arb xalqlari misolida ko‘rishimiz mumkin. Ming afsuslar bo‘lsinki, bizdagi holat ham tahsinga sazovor emas, bu borada oiladagi asosiy tarbiya va axloq-odobni ushlab turuvchi onalarning ayblari juda ham salmoqlidir. Qaysiki jamiyatda yoshlarning tarbiyasi va ularning madaniyati buzilib borayotgan bo‘lsa, demak, o‘sha jamiyatda buyuk tarbiyachilar bo‘lmish onalarning xizmatlari kundan-kunga unutilayotgan bo‘ladi.

Rivoyat qilinishicha, bir kishi hakimlardan birining huzuriga kelib: “Hazrat, mening bir o‘g‘lim va bir qizim bor. Ulardan har ikkisini o‘qitishga qurbim yetmaydi, faqatgina bittasini o‘qitishga imkonim bor, qaysi birini o‘qitay?” deb so‘rabdi. Shunda hakim zot: “Qizingni o‘qit, chunki u kelajakda farzand tarbiya qiladi. Agar o‘g‘lingni o‘qitsang, bir kishini o‘qitgan bo‘lasan, ammo qizingni o‘qitsang, butun bir jamiyatni o‘qitgan bo‘lasan”, deb javob bergan ekan.

Yana hakim zotlardan biri aytadi: “Ayollarning jamiyat oldidagi eng buyuk xizmati har taraflama barkamol va yetuk farzanlarni taqdim qilmoqligidir”.

Demak, qanchadan-qancha ma’lumotlarda farzandlarning tarbiyasi asosan onalarning qo‘lida ekanligi keltirilyapdi. Albatta, bu bejiz emas. Chunki onalar aslida ko‘p vaqtlarini o‘z farzandlari bilan o‘tkazadilar. Buning uchun esa ota barcha shart-sharoitni yaratib beradi. Ya’ni onalar o‘z farzandlari tarbiyasi bilan to‘liq mashg‘ul bo‘lishlari uchun ularning nafaqasini, yeyish-ichishini, kiyim-kechagini, turar-joyini va boshqa barcha xarajatu ehtiyojlarini otalar ado etadilar. Onalar esa o‘z o‘rnida butun vujudini, borlig‘ini, mehr va shafqatini farzandlarining tarbiyasiga qaratadilar. Mana shu qonun-qoida amalga oshirilgan paytda jamiyatda har xil fisqu fasodlar, jinoyatu qonunbuzarliklar, ma’naviy tarafdan buzilishlarning oldi olingan. Hozirga kelib esa, g‘arbning qo‘shtirnoq ichidagi madaniyatiga ko‘r-ko‘rona taqlid qilaroq erkaklar ham, ayollar ham o‘zlarining asl vazifa va mas’uliyatlari qolib, boshqalarnikiga aralashib ketdi. Natija esa yoshlarning tarbiyasizligi va har taraflama nosog‘lom holda o‘sib-ulg‘ayishi bilan yakun topyapti.

Biz bu o‘rinda onalarning oilada va farzandlarning tarbiyasida tutgan o‘rinlari to‘g‘risida gapirmoqchimiz. Bir do‘stimiz o‘z ko‘zi ila bozorlardan birida ko‘rgan voqeani hikoya qilib berdi:

“Bir kuni oilamning xarajatlari tufayli bozorda yurgan edim. Shu payt ko‘kat sotib turgan bir ayol qo‘lida turgan uch-to‘rt bog‘ ko‘katga ishora qilib: «Iltimos, mana shuni sotib oling, shu qoldi, xolos, shu narsa uchun bozorda turmayin”, deya iltimos qildi. Mening o‘zi ko‘kat olish niyatim yo‘q edi. Lekin nimagadir ayolning bu iltijosi meni o‘ylantirib qo‘ydi. Bir oz beparvo bo‘lsam-da, keyin shu ko‘katni ola qolay, degan xayolga borib, shundoq ortga qaradim, uyat bo‘lsa ham, aytaman, shunda xijolatli bir holatning guvohi bo‘ldim. Ne ko‘z bilan ko‘rayki, ayolning siynasidan chiqayotgan sut tufayli uning libosi jiqqa ho‘l bo‘lib turgan edi. Bildimki, uning emizikli chaqalog‘i bor va uni emizadigan vaqti bo‘lgan. Lekin qo‘lida uch-to‘rt bog‘ ko‘kati sotilmaganligi tufayli ketolmasdan tipirchilab turardi. Bu holatga bir oz e’tiborsiz bo‘lganimdan o‘zimni o‘zim koyib, tezda borib, uning qo‘lidagi ko‘katni aytgan puliga sotib oldim. Ayol esa shu darajada xursand bo‘lib ketdiki, go‘yoki xazina topib olgan edi. Shosha-pisha narsalarini yig‘ishtirib, bozordan chiqib ketdi”.

Mana, azizlar, balki qaysidir erkaklarning ayblari tufayli shunday bo‘layotgandir. Lekin baribir nima bo‘lganda ham ayollar hech qachon o‘zlarining ona ekanliklarini unutmasliklari kerak. Er ozroq topayotgan bo‘lsa ham, boriga shukr va qanoat qilib, asosan farzanlarining tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘laversalar, albatta, kelajakda baraka topadilar. Baraka esa faqatgina moddiy boylikda emas. Balki ma’naviyat, axloq-odob, tinchlik va xotirjamlikdadir. Agar mazkur ne’matlar faqatgina moddiy boylikka bog‘liq bo‘lganida hech qachon boylar yig‘lamas va shikoyat qilmas edilar. Vaholanki, boylarning asosiy shikoyatlari, kulfat va alamlari farzandlarining tarbiyasizligidadir.

Shunday ayollar borki, moddiy tarafdan jaraq-jaraq boyliklarga erishgan. Lekin goho o‘g‘lini yoki qizini yetaklab kelib: «Iltimos, shu qizimning baxti ochilmayapti, o‘g‘limning boshi kasallikdan chiqmayapti, dam solib qo‘ying, ularning haqqiga duo qilib bering», deb yalinib-yolvoradi. Nima uchun qizining baxti ochilmayotgani sekin surishtirib ko‘rilsa, kechasi bilan tungi raqsxonalarda yoki sinfdosh va kursdoshlari ila ko‘ngilochar o‘yingohlarda sang‘ib yurishga odatlangan bo‘ladi, axloq-odob hamda qizlarga xos bo‘lgan hayo, latofatdan asar ham qolmagan bo‘lib chiqadi. O‘g‘li esa oddiy kasalikka chalinmagan, balki giyohvand moddalarni iste’mol qilishga mukkasidan ketgan va har qanday razillikdan qaytmaydigan, ota-onasining so‘zini esa sariq chaqaga ham olmaydigan holga kelgan. Onasidan «Bolalaringiz bunday dardi-bedavolarga qanday mubtalo bo‘lib qoldi?» deb so‘rasangiz, «Bolalarim hech kimdan kam bo‘lmasin, yegani oldida – yemagani ketida bo‘lsin, boshqalarning boyligiga suqlanib qaramasin, ko‘zi to‘q bo‘lsin, deb ular nima desa, bajo keltiribman, orzu-havaslarini ro‘yobga chiqaraylik, biz ko‘rgan qiyinchiliklarni bular ko‘rmasin, deb kechani kecha, kunduzni kunduz demay, chet elma-chet el yelib-yugurib, mol tashibman, bir payt qarasam, o‘g‘il-qizlarim bo‘ylari yetilib, kap-katta bo‘lib qolishibdi. Lekin ularning tarbiyasini qo‘ldan chiqargan ekanman, buni esa o‘ta kech tushunib yetdim. Ya’ni, qachonki, ular mening gapimga kirmaydigan, yuzimga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sapchiydigan, qaysar va qo‘rs bo‘lib qolganlaridan keyin ularga jiddiyroq e’tibor berdim. Lekin, ming afsuski, kechikkan ekanman. Topgan barcha boyliklarimni shular uchun sarflabman-u, lekin ta’lim-tarbiya, axloq-odobdan esa ularni mahrum qilibman. Mana endi qilgan ishlarimning kasofatini tortib o‘tiribman», deydi.

Ha, azizlar, hozirda bunday dardga uchraganlar son-sanoqsiz. Lekin kimlardir tushunib yetgan paytida kech bo‘ladi.

Ne-ne allomalarni tug‘ib katta qilgan, ularni yolg‘iz ayol boshlari ila tarbiyalab, har taraflama barkamol insonga aylantirib, jamiyatga taqdim etgan buyuk va qahramon momolarimizning zurriyotlari bo‘lmish millatimiz onalari! O‘zlaringizning va butun jamiyatimizning kelajagi bo‘lmish farzandlaringiz tarbiyasiga bee’tibor bo‘lmang. Aks holda nafaqat o‘zingiz, balki jamiyat, yurt, millat va xalq oldida ham eng buyuk jinoyatni sodir etgan bo‘lasiz. Bu jinoyatning jazosi esa nafaqat oxiratda, balki shu dunyoning o‘zida ham o‘ta shiddatli va ayanchli bo‘ladi.

Ishoqjon BEGMATOV,
Toshkent Islom Instituti o‘qituvchisi

Manba: erk.uz “Zamin” yangiliklarini “Odnoklassniki”da kuzatib boring