Янги қуролланиш пойгаси: дунё Украинадаги урушдан қандай сабоқ олмоқда?

^{Фото: Kun.uz}

^{Россиянинг Украинага бостириб кирганига бир йил-у икки ойдан ошиқроқ вақт ўтди. Бу Европадаги сўнгги ўн йилликлар ичидаги энг катта урушга айланди ва бутун жаҳонга ўз таъсирини ўтказди. Ушбу урушнинг дастлабки ва энг мантиқли оқибатлари — жаҳонда ҳарбий харажатлар ўсгани бўлди.}

Уруш қиммат, ўта қимматбаҳо нарса

Стокҳолм тинчлик муаммоларини тадқиқ этиш институти (SIPRI) томонидан тузилган ҳисоботга кўра, ўтган 2022 йилда мудофаа учун глобал харажатлар реал қийматда 3,7 фоизга ўсган ва рекорд қиймат — 2,24 трлн долларга етган.

Россия ва Украина ўртасида бир йилдан зиёд вақт ичида йирик ҳудудий уруш кечаётган Европада бу ўсиш сўнгги 30 йил ичида, яъни совуқ уруш тугаганидан буён энг катта қийматларни намойиш этган.

Ўтган йилда энг йирик ҳарбий харажатлар АҚШ, Хитой ва Россия ҳиссасига тўғри келган — бу уч давлат биргаликда бутун жаҳондаги ҳарбий харажатларнинг 56 фоизини қилишган.

Бироқ, харажатларнинг нисбий ўсишига эътибор қаратилса, ўтган йилнинг ҳарбий сарф-харажатлари борасида Украина сўзсиз етакчига айланган. SIPRI маълумотларига кўра, Киев 2022 йилда мудофаа учун 44 миллиард доллар сарфлаган. Бу 2021 йилдагига нисбатан 640 фоизга кўпроқ. Бу тарихдаги энг катта ўсиш, деб ёзишмоқда SIPRI таҳлилчилари. Украина мудофаа мақсадлари учун ялпи ички маҳсулоти қийматининг 34 фоизини сарфламоқда, албатта, бир ўзи, ташқи ёрдамларсиз иқтисодиёт ва давлат учун оғир урушни олиб бора олмасди.

Россиянинг ҳарбий харажатлари 9,2 фоизга ўсган ва 86,4 миллиард долларга етган. Ялпи ички маҳсулот қийматига нисбатан олинса бу 4,1 фоизни ташкил этади, 2021 йилдаги 3,7 фоизга солиштирилса бу кўпдек, лекин СССР 1989 йилда сарфлаган 14,2 фоиздан барибир камроқ.

Энг катта харажатни АҚШ қилган — 877 млрд доллар. Бу Россияникидан 10 баробар, иккинчи ўриндаги Хитойникидан 3 баробар кўп.

Бу рақамлар эди. Энди, келинг, бундай ўсишга нималар сабаб бўлгани ҳақида гаплашамиз. Асосий сабаб — Украинадаги уруш. Лекин буларнинг барчаси шунчаки жўн тушунтирилмаслиги керак. Келинг, Украинадаги урушнинг айнан ҳарбий харажатлар ўсишига таъсирининг уч механизмини ўрганиб чиқамиз.

Кўпроқ қурол керак

Армия урушда ресурсларни сарфлайди. Қурол ўқ-дориларни сарфлаб отади, бунга жавобан душман ҳам ўқ узади, ҳарбий техникаларни йўқ қилади ва уларнинг ўрнини тўлдириш керак. Бу ҳарбий харажатларнинг энг тушунарли ва лўнда кўриниши.

Ўқ-дорилардан ташқари, армия яна бир қатор кўзга кўриниб турган ресурсларни талаб қилади — ёқилғи-мойлаш материаллари, электр энергияси, ҳарбий техникаларни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш, дори-дармонлар, озиқ-овқатлар, логистика (шунисига жуда кўп пул кетади), ҳарбийларга маошлар ва тўловлар, уларни ўқитиш ва ҳоказолар.

Бу нафақат урушда бевосита иштирок этаётган томонларда акс этади. Америка ҳарбий харажатлари ўсганини экспертлар АҚШнинг Украинага фаол ёрдам бераётгани билан изоҳлашмоқда. АҚШнинг Украинага 2022 йилдаги молиявий ёрдами 19,9 млрд долларни ёки Вашингтоннинг умумий ҳарбий харажатларининг 2,3 фоизини ташкил этди.

АҚШ Украинага нафақат ҳарбий техника, ўқ-дорилар ва бошқа ҳарбий товарлар етказиб бермоқда, шунингдек, украиналик персонални ўқитмоқда, учинчи давлатлардан етказиб беришни таъминламоқда, тижорий сунъий йўлдош операторларидан маълумотлар харид қилмоқда ва ҳоказо.

Бу тўғридан тўғри харажатлар нафақат АҚШ гарданида — Украинага бошқа ўнлаб давлатлар ҳам ёрдам қўлини чўзган, уларнинг айримлари ўз бюджетининг катта қисмини йўналтирмоқда. Масалан, Эстония бир йил ичида Украинада ёрдам учун ўз ЯИМининг 1,07 фоизини сарфлаган, бу кўрсаткич Латвияда — 0,98 фоиз, Литвада — 0,65 фоиз, Полшада — 0,63 фоизга тенг.

Бу харажатлар, агар таъбир жоиз бўлса, уруш учун ёнилғи — унинг олови танклар, снарядлар, ракеталар, ёқилғи ва кўплаб нарсаларни ямлаб юборади.

Сон…

Украинага техника етказиб бериш борасидаги мунозаралар ёдга олинса, донор-мамлакатларда бу баҳслардаги далиллардан бири қуйидагича эди: Украинага ёрдам бериш керак ва шарт, лекин бу ўз хавфсизлигимизни заифлаштириш эвазига бўлмаслиги керак. Шу сабабли, ўз омборларидан техника ва ўқ-дориларни чиқариб, Украинага юборган давлатлар захираларни тўлдиришга ҳаракат қилмоқда ва бу ҳам мудофаа харажатлари ортишига сабаб бўлган.

Бу вазиятда Украинадаги уруш ҳарбийлар ва сиёсатчиларнинг можароларга нисбатан муносабатини ҳам ўзгартириб юборди. У бутун дунёга катта урушлар даври ўтмишда қолиб кетмагани, ҳануз урушда сон сифатдан кам рол ўйнамаслигини кўрсатиб қўйди. Нафақат энг яхши танклар, самолётлар, автоматлар ва пулемётларга эга бўлиш керак, уларнинг сони ҳам кўп бўлиши шарт. Бу — Украина урушининг энг муҳим сабоқларидан бири. Энди Украина ҳамкорлари ўз захираларини янги, янада юқорироқ марраларни кўзлаб тўлдириши ҳам шарт бўлади.

Нарх-сифат мувозанати бу ерда катта рол ўйнайди. Энг юқори характеристикага эга янги қурол-яроғ тизимлари улкан рол ўйнайди, лекин захирада сифати пастроқ, бироқ оддий ва арзон воситаларни ҳам ушлаб туравериш керак бўлади. Масалан, Т-72Б3 ёки Leopard 2A4 танкларининг катта захираси Т-90М, Challenger 2 ёки Abrams танкларининг сўнгги модификацияси билан қуролланган элита қисмидан кўра муҳимроқ бўлиши мумкин. Ёки бошқа мисол: Украина қирувчи самолётларга жуда катта эҳтиёж сезмоқда, бироқ уларга бир-иккита энг замонавий F-35 учоқлари эмас, эскироқ бўлса-да, кўплаб F-16 самолётлари керак.

Бундан ташқари, уруш ўқ-дориларнинг катта захирасига эга бўлиш ҳам муҳимлигини кўрсатиб қўйди. Украина ва Россия аллақачон чинакам «снаряд очарчилиги»га дучор бўлишган, шу сабабли кўплаб давлатларда, айниқса Украинага ҳамкор бўлган давлатларда снарядлар ва ракеталар ишлаб чиқариш йўлга қўйилмоқда. Бундан ташқари, қурол-яроғ ва ҳарбий техникалар ҳам қайта ишлаб чиқарилмоқда, буларнинг бари катта харажатлар талаб қилади.

SIPRI таҳлилчилари қайд этишича, масалан, 2021 йилдан 2022 йилгача Япония ҳарбий харажатлари 5,9 фоизга ўсган ва 46 млрд долларга — ЯИМнинг 1,1 фоизига етган. Бу Японияда 1960 йилдан буён ҳарбий харажатларнинг энг юқори кўрсаткичи. Гап Япония у-бу давлатга, айтайлик ХХР, КХДР ёки Россияга уруш очишни мўжаллаётганида эмас, шунчаки улар ҳар қандай можаро кўпроқ воситаларни талаб қилишини тушуниб етишди.

…ва сифат

Украинадаги жорий ҳарбий тўқнашувлар барча давлатлар учун берган сабоқлардан яна бири: сўнгги ўн йиллар ичида замонавий уруш олиб бориш услублари кескин ўзгариб кетган. Бу айниқса разведка, нишонни белгилаш, алоқа ўрнатиш ва нишонга бевосита зарба бериш билан боғлиқ пилотсиз учар қурилмаларга алоқадор. Аммо пилотсиз учоқлар ҳали бу тажрибанинг бир қисми. Уруш алоқа ва бошқарув тизимлари жанг майдонида қайси йўналишда ривожлантириш, логистикани қандай ташкил қилиш ва бошқа кўп нарсалар — уруш олиб боришнинг янги тактик усулларигача кўрсатиб берди.

Буларнинг бари янги тизимларни яратиш, уларни ишлаб чиқариш, кўплаб ҳарбий ҳужжатлар, жумладан, ҳарбий доктриналарни қайта кўриб чиқиш, уларни амалий машқлар ёрдамида сайқаллаш учун катта маблағ ётқизишни тақозо этади.

Жаҳон ҳарбий иш борасида жуда катта ўзгаришлар жараёнида турибди, агар Украинадаги уруш эртагаёқ тугаган тақдирда ҳам SIPRI институти кескин ошгани қайд этган мудофаа учун харажатлар энди камаймаса керак — давлатлар бу урушдан катта сабоқ чиқармоқда.

Шухрат Раззаков

«ЗАМИН.УЗ» муҳаррири