Сурия Янги Афғонистонга айланадими?

Суриядаги сўнгги воқеалар бутун дунё эътиборини ўзига тортиб, Украина ва Ғазодаги инқирозларга бўлган халқаро эътиборни бир оз сусайтирди. Суриядаги вазият олимлар ва сиёсатчиларга 2021 йилги Афғонистон билан таққослаш имконини берди. Сурия ва Афғонистон ўзига хос геосиёсий ва ижтимоий-маданий хусусиятларга эга бўлса-да, улар ўртасидаги ўхшашликларни тушуниш учун уларнинг мафкуравий асослари, ташқи аралашувлар, бошқарув тузилмалари, мазҳаб бўлинишлари, геосиёсий йўналишлари, ижтимоий-сиёсий фарқлари, сиёсий институтлари, минтақавий муносабатлари, қонунийлиги (ички ва халқаро) ҳамда ресурс салоҳиятини танқидий таҳлил қилиш зарур.

Ҳозирги инқирознинг тарихий замини ва келиб чиқиши

Суриянинг ҳозирги ҳолати Афғонистоннинг яқин ўтмишига ўхшатилмоқда. Бу таҳлил Афғонистондаги натижаларни баҳолашга эмас, балки ривожланаётган Сурия ва 2021 йилдан кейинги Афғонистон ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни ўрганишга қаратилган. Сурия инқирозининг илдизлари 1980-йилларга бориб тақалади. 1982 йилда Ҳофиз Асад режими Ҳамада 10 мингдан 40 мингача сунний фуқарони қатл қилгани, бу минтақада кимёвий қуролдан фойдаланишнинг биринчи ҳужжатлаштирилган ҳолати бўлгани инсон ҳуқуқлари ташкилотлари томонидан хабар қилинган. Иккинчи беқарорлик тўлқини 2011 йилда, Араб баҳори пайтида, сунний ўсмирларнинг режимга қарши граффити учун шафқатсизларча ўлдирилиши кенг қўзғолонларга сабаб бўлди. Бунга жавобан Асад режими оммавий қирғинлар уюштирди, минглаб одамларни қамоққа ташлади ва миллионлаб кишиларни кўчишга мажбур қилди.

Яқинда Сурияда Ҳайъат Таҳрир аш-Шом (ҲТШ)нинг олға силжиши ва Башар Асад режимининг қулаши Толибон ҳукмронлиги ҳамда Афғонистоннинг Ашраф Ғани ҳукуматининг кутилмаганда ва тез қулаб тушишига ўхшаб кетади. Толибон Қобулни бир ҳафта ичида эгаллаганидек, ҲТШ ҳам тез суръатда ҳудудий ютуқларга эришди. Бу воқеалар 1990-йилларда Афғонистонда мужоҳидлар гуруҳлари томонидан Нажибуллоҳ режимининг ағдарилишини ёдга солади. ҲТШ бу мужоҳид гуруҳлари билан мафкуравий алоқаларга эга, Асаднинг Баас режими эса Афғонистоннинг собиқ коммунистик маъмуриятига ўхшайди. ҲТШ ҳам, Толибон ҳам ҳокимиятни қўлга киритгандан сўнг умумий афв эълон қилган бўлса-да, Суриянинг янги ҳукумати бу ваъдаларни ҳали амалга оширмаган.

Мафкуравий асослар: Деобандий ва Салафий/Ихвон анъаналари

Толибон ва ҲТШ нинг ғоявий асослари турли ислом анъаналарига бориб тақалади. Толибон мафкураси исломнинг консерватив, анъанавий талқинини акс эттирувчи Деобандий мактабига асосланган. Аксинча, ҲТШнинг Мусулмон биродарлари билан алоқалари ёки тарихий боғлиқлиги йўқ. Биродарлик ҳаракати ўзи ҳеч қачон Сурияда ҳарбий ҳаракатлар олиб бормаган, фақат кейинчалик гуруҳдан узоқлашган битта баталён бундан мустасно. ҲТШ вақт ўтиши билан Ал-Қоида илдизларидан бугунги кунга келиб нисбатан мўътадил позицияга ўтди. Аслида маҳаллий ва сургун қилинган Биродарлик етакчилари эса ҲТШ раҳбари Аҳмад ал-Шардан улар ташкилотини глобал таъсири ва тажрибаси туфайли атайлаб четлаштиргани сабабли норозидир.

Сурия бош вазири бу ҳаракатга маълум даражада хайрихоҳ бўлса-да, унинг келиб чиқиши асосан салафийликка бориб тақалади. ҲТШ ўз илдизларини Ал-Қоидага боғлайди, у дастлаб Афғонистонда СССРга қарши кураш пайтида пайдо бўлган ва 2003 йилдан кейин эътиборини Ироқ босқинига қаратган. Бунга қарама-қарши ўлароқ, Толибон раҳбарияти дастлаб мужоҳидлар ёки совет кучларига қарши курашган турли жиҳод гуруҳлари аъзолари эди. "Толибон" атамаси "талабалар" деган маънони англатади ва уларнинг Деобандий мадрасаларидаги илдизларига ишора қилади. Ушбу Толибон жангчилари Совет ва кейинчалик НАТО кучларига қарши тўқнашувларда қатнашган бўлса-да, 1990-йилларда мужоҳидларнинг ғалабасидан сўнг қонун устуворлиги, тартибсизлик ва энг муҳими, чет эл аралашувчиларнинг манфаатлари каби турли омиллар туфайли бўлинишлар юзага келди.

Бошқарувдаги муваффақиятсизликлар ва коррупциянинг роли

Асад ҳам, Ғани ҳам ўзларининг сиёсий, маъмурий ва иқтисодий тизимларига чуқур сингиб кетган коррупция ботган маъмуриятларни бошқардилар. Бу коррупция жамоатчилик ишончини йўқотди ва уларнинг бошқарувини қонунийлаштиролмади, бу эса Суриядаги ҲТШ (2024) ва Афғонистондаги Толибон (2021) учун ҳокимиятни мустаҳкамлаш имконини яратди.

Мазҳаб ва этник жиҳатлар

Афғонистон ва Суриянинг ҳар иккаласида ҳам сезиларли шиа аҳолиси мавжуд, аммо уларнинг сиёсий йўналишлари фарқланади. Афғонистонни тарихан ҳанафий мазҳабидаги сунний мусулмонлар бошқарган бўлса, Сурияда шиа исломига яқин, аммо дунёвий, сўл йўналишни сақлаб қолган Алавий Асад оиласи ҳукмронлик қилган. Сурияда сунний ҳанафий мусулмонларининг сўнгги ҳукмронлиги Афғонистондаги суннийлар бошқарувини эслатади, гарчи бу янги сиёсий тузумнинг барқарорлиги ҳали мавҳум бўлса-да. Этник таркибга келсак, Сурия асосан араблар, турклар ва курдлардан иборат бўлиб, бу гуруҳлар турли ҳудудларда тўпланган. Афғонистон эса мураккаброқ этник тузилишга эга бўлиб, унда пуштунлар, тожиклар, ҳазоралар ва ўзбеклар бир-бирига қўшилиб кетган ҳолда яшайдилар.

Сиёсий институтлар ва қонунийлик

Ҳозирда Сурия ҳам, Афғонистон ҳам самарали сиёсий партия тизимларига эга эмас. ҲТШ раҳбарияти Сурияда камида тўрт йилгача сайловлар ўтказилмаслиги мумкинлигини маълум қилди, Толибон режими эса Афғонистондаги барча сиёсий партиялар фаолиятини тақиқлаган. Суриянинг янги ҳукумати ички қонунийликни қисман тиклади, аммо ваъда қилинган сайловларни ўтказмаса, бу мўрт қўллаб-қувватлашни йўқотиши мумкин. Халқаро майдонда Сурия узоқ йиллик ажратилишдан сўнг ўз эътиборини қайта тиклашга уринмоқда. Афғонистон эса ҳам ички, ҳам халқаро қонунийлик билан курашмоқда. Ҳозирги ҳукуматга қарши халқ қўзғолони рўй бермаган бўлса-да, қизлар мактабларининг ёпилиши, сиёсий партияларнинг тақиқланиши, конституциянинг йўқлиги ва кенг қамровли кенгашнинг мавжуд эмаслиги (масалан, Толибон бўлмаган арбобларнинг киритилмаслиги) каби муаммолар Толибон ҳукуматини қонунийлик инқирозига олиб келди. Шу сабабли у халқаро тан олиниш борасида ҳам қийинчиликларга дуч келмоқда.

Байроқ, геосиёсий йўналишлар ва минтақавий муносабатлар

ҲТШ ва Толибон қабул қилган байроқлар уларнинг мафкуравий ва сиёсий қарашларини акс эттиради. Иккаласи ҳам оқ байроқдан фойдаланиб, унга араб тилида Ислом эътиқод калимаси ёзилган, аммо ҲТШ миллий бирликни таъкидлаш учун Сурия мухолиф ҳаракатларининг яна бир байроғидан ҳам фойдаланади, бу эса унинг ёндашувини Толибонникидан ажратиб туради. Аксинча, ҲТШ раҳбарлигидаги Сурия Ғарб иттифоқчиларига, айниқса Туркияга яқинлашди, бироқ бу муносабатлар расмий тан олиш борасидаги иккиланишлар туфайли ҳали ноаниқ.

Ҳар икки ҳолатда ҳам қўшни давлатларнинг роли – Суриянинг Туркия, Кўрфаз давлатлари, Иордания ва Исроил билан муносабатлари, шунингдек Толибоннинг Россия, Хитой, Эрон, Ўзбекистон ва Покистон билан алоқалари – жуда мураккаб. Туркия, Кўрфаз давлатлари ва Иордания Суриянинг янги раҳбарияти билан ижобий алоқалар ўрнатиб, делегациялар юборди ва қайта қуришни иқтисодий қўллаб-қувватлашга ваъда берди. Бироқ Сурияни бомбардимон қилгани ва мамлакатнинг баъзи қисмларини босиб олганига қарамай, Исроилнинг позицияси ҳамон ноаниқ.

Ресурслар

Сурия ҳам, Афғонистон ҳам бой табиий ва инсон ресурсларига эга. Афғонистон катта минерал бойликлар ва сув захираларига эга бўлса, Суриянинг ресурслари орасида нефт ва бой маданий мерос мавжуд. Иккала мамлакатда ҳам асосан ёш аҳоли кўпчиликни ташкил этади, бу эса уларни ташқи кучлар томонидан эксплуатация қилинишига мойиллигини оширади.

Эҳтимолий таҳдидлар

Сурия шимолида АҚШ томонидан қўллаб-қувватланаётган курдлар, Асаднинг қолган-қутган кучлари ва Эрон томонидан қўллаб-қувватланадиган шиа гуруҳлари ҲТШ учун потенциал хавф туғдиради. Булар орасида курдлар янги Сурия режимига энг катта таҳдид ҳисобланади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ҲТШ тарафдори бўлган Туркия курдларни қуролсизланиш ёки ҳарбий зарбаларга дуч келиш ҳақида огоҳлантирган.

Аксинча, у Суриядаги курдларни ҳимоя қилаётганини даъво қиладиган ва Туркияга таҳдид солаётган ПКК-ПЙД айирмачилик ташкилотига қарши туради.

Афғонистонда амалдаги ҳукумат жиддий таҳдидларга дуч келмаяпти. Собиқ ҳукумат раҳбарлари ва кучлари йигирма йиллик коррупция туфайли ҳам ички, ҳам халқаро қўллаб-қувватлашдан маҳрум бўлиб, бу мамлакатни ўз ҳолига ташлаб қўйди. Суриядан қочган Фотимиюн бригадаси Толибон маъмуриятига жуда кичик таҳдид туғдириши мумкин, бироқ унинг барқарорлигига сезиларли таъсир кўрсатиши эҳтимолдан йироқ.

Хулоса

Суриянинг ҳам, Афғонистоннинг ҳам ўнлаб йиллар давомида можароларни бошдан кечиргани уларни ҳолдан тойдирган. Улар юз минглаб қочқинлар, вайрон бўлган иқтисодиёт ва оммавий қирғинлар туфайли ўзаро бўлиниб кетган жамиятларнинг оғир юкини ўз зиммасига олган. Узоқ муддатли тинчлик ва фаровонлик учун кенг қамровли ислоҳотлар ва халқаро қўллаб-қувватлаш зарур. Афғонистонда 2021 йилдан кейин мамлакатда қолган Толибон бўлмаган ёш раҳбарлар, шунингдек сўнгги йигирма йил ичида бошқарувда иштирок этмаган, аммо халқ томонидан қўллаб-қувватланадиган оқсоқоллар зарур ислоҳотларни амалга оширишга туртки бўлиши мумкин.

Ҳар бир мамлакат ва унинг халқи ўз диний ва маданий анъаналарига риоя қилиш ҳуқуқига эга; барча миллатлар ҳар томонлама бир хил бўлиши шарт эмас.

Афғонистон ва Сурия тарихий, мафкуравий, ижтимоий ва сиёсий жиҳатдан фарқ қилса-да, улар дуч келаётган қийинчиликларда, жумладан, мўрт иқтисодиёт, қонунийлик ва иммиграция инқирозлари нуқтаи назаридан кўплаб ўхшашликлар мавжуд. Иккала режим ҳам янги бошқарув остида миллий бирликни ўрнатиш ва халқаро тан олинишни қўлга киритиш учун курашмоқда. Бундан ташқари, сиёсий ислоҳотлар ва иқтисодий ривожланиш каби масалалар ҳар икки мамлакатнинг барқарор келажагини таъминлашнинг муҳим йўналишлари ҳисобланади.

Манба: azon.global “Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг