Suriya Yangi Afgʻonistonga aylanadimi?

Suriyadagi soʻnggi voqealar butun dunyo e'tiborini oʻziga tortib, Ukraina va Gʻazodagi inqirozlarga boʻlgan xalqaro e'tiborni bir oz susaytirdi. Suriyadagi vaziyat olimlar va siyosatchilarga 2021 yilgi Afgʻoniston bilan taqqoslash imkonini berdi. Suriya va Afgʻoniston oʻziga xos geosiyosiy va ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga ega boʻlsa-da, ular oʻrtasidagi oʻxshashliklarni tushunish uchun ularning mafkuraviy asoslari, tashqi aralashuvlar, boshqaruv tuzilmalari, mazhab boʻlinishlari, geosiyosiy yoʻnalishlari, ijtimoiy-siyosiy farqlari, siyosiy institutlari, mintaqaviy munosabatlari, qonuniyligi (ichki va xalqaro) hamda resurs salohiyatini tanqidiy tahlil qilish zarur.

Hozirgi inqirozning tarixiy zamini va kelib chiqishi

Suriyaning hozirgi holati Afgʻonistonning yaqin oʻtmishiga oʻxshatilmoqda. Bu tahlil Afgʻonistondagi natijalarni baholashga emas, balki rivojlanayotgan Suriya va 2021 yildan keyingi Afgʻoniston oʻrtasidagi oʻxshashlik va farqlarni oʻrganishga qaratilgan. Suriya inqirozining ildizlari 1980-yillarga borib taqaladi. 1982 yilda Hofiz Asad rejimi Hamada 10 mingdan 40 mingacha sunniy fuqaroni qatl qilgani, bu mintaqada kimyoviy quroldan foydalanishning birinchi hujjatlashtirilgan holati boʻlgani inson huquqlari tashkilotlari tomonidan xabar qilingan. Ikkinchi beqarorlik toʻlqini 2011 yilda, Arab bahori paytida, sunniy oʻsmirlarning rejimga qarshi graffiti uchun shafqatsizlarcha oʻldirilishi keng qoʻzgʻolonlarga sabab boʻldi. Bunga javoban Asad rejimi ommaviy qirgʻinlar uyushtirdi, minglab odamlarni qamoqqa tashladi va millionlab kishilarni koʻchishga majbur qildi.

Yaqinda Suriyada Hay'at Tahrir ash-Shom (HTSh)ning olgʻa siljishi va Bashar Asad rejimining qulashi Tolibon hukmronligi hamda Afgʻonistonning Ashraf Gʻani hukumatining kutilmaganda va tez qulab tushishiga oʻxshab ketadi. Tolibon Qobulni bir hafta ichida egallaganidek, HTSh ham tez sur'atda hududiy yutuqlarga erishdi. Bu voqealar 1990-yillarda Afgʻonistonda mujohidlar guruhlari tomonidan Najibulloh rejimining agʻdarilishini yodga soladi. HTSh bu mujohid guruhlari bilan mafkuraviy aloqalarga ega, Asadning Baas rejimi esa Afgʻonistonning sobiq kommunistik ma'muriyatiga oʻxshaydi. HTSh ham, Tolibon ham hokimiyatni qoʻlga kiritgandan soʻng umumiy afv e'lon qilgan boʻlsa-da, Suriyaning yangi hukumati bu va'dalarni hali amalga oshirmagan.

Mafkuraviy asoslar: Deobandiy va Salafiy/Ixvon an'analari

Tolibon va HTSh ning gʻoyaviy asoslari turli islom an'analariga borib taqaladi. Tolibon mafkurasi islomning konservativ, an'anaviy talqinini aks ettiruvchi Deobandiy maktabiga asoslangan. Aksincha, HTShning Musulmon birodarlari bilan aloqalari yoki tarixiy bogʻliqligi yoʻq. Birodarlik harakati oʻzi hech qachon Suriyada harbiy harakatlar olib bormagan, faqat keyinchalik guruhdan uzoqlashgan bitta batalyon bundan mustasno. HTSh vaqt oʻtishi bilan Al-Qoida ildizlaridan bugungi kunga kelib nisbatan moʻ'tadil pozitsiyaga oʻtdi. Aslida mahalliy va surgun qilingan Birodarlik etakchilari esa HTSh rahbari Ahmad al-Shardan ular tashkilotini global ta'siri va tajribasi tufayli ataylab chetlashtirgani sababli norozidir.

Suriya bosh vaziri bu harakatga ma'lum darajada xayrixoh boʻlsa-da, uning kelib chiqishi asosan salafiylikka borib taqaladi. HTSh oʻz ildizlarini Al-Qoidaga bogʻlaydi, u dastlab Afgʻonistonda SSSRga qarshi kurash paytida paydo boʻlgan va 2003 yildan keyin e'tiborini Iroq bosqiniga qaratgan. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq, Tolibon rahbariyati dastlab mujohidlar yoki sovet kuchlariga qarshi kurashgan turli jihod guruhlari a'zolari edi. "Tolibon" atamasi "talabalar" degan ma'noni anglatadi va ularning Deobandiy madrasalaridagi ildizlariga ishora qiladi. Ushbu Tolibon jangchilari Sovet va keyinchalik NATO kuchlariga qarshi toʻqnashuvlarda qatnashgan boʻlsa-da, 1990-yillarda mujohidlarning gʻalabasidan soʻng qonun ustuvorligi, tartibsizlik va eng muhimi, chet el aralashuvchilarning manfaatlari kabi turli omillar tufayli boʻlinishlar yuzaga keldi.

Boshqaruvdagi muvaffaqiyatsizliklar va korruptsiyaning roli

Asad ham, Gʻani ham oʻzlarining siyosiy, ma'muriy va iqtisodiy tizimlariga chuqur singib ketgan korruptsiya botgan ma'muriyatlarni boshqardilar. Bu korruptsiya jamoatchilik ishonchini yoʻqotdi va ularning boshqaruvini qonuniylashtirolmadi, bu esa Suriyadagi HTSh (2024) va Afgʻonistondagi Tolibon (2021) uchun hokimiyatni mustahkamlash imkonini yaratdi.

Mazhab va etnik jihatlar

Afgʻoniston va Suriyaning har ikkalasida ham sezilarli shia aholisi mavjud, ammo ularning siyosiy yoʻnalishlari farqlanadi. Afgʻonistonni tarixan hanafiy mazhabidagi sunniy musulmonlar boshqargan boʻlsa, Suriyada shia islomiga yaqin, ammo dunyoviy, soʻl yoʻnalishni saqlab qolgan Alaviy Asad oilasi hukmronlik qilgan. Suriyada sunniy hanafiy musulmonlarining soʻnggi hukmronligi Afgʻonistondagi sunniylar boshqaruvini eslatadi, garchi bu yangi siyosiy tuzumning barqarorligi hali mavhum boʻlsa-da. Etnik tarkibga kelsak, Suriya asosan arablar, turklar va kurdlardan iborat boʻlib, bu guruhlar turli hududlarda toʻplangan. Afgʻoniston esa murakkabroq etnik tuzilishga ega boʻlib, unda pushtunlar, tojiklar, hazoralar va oʻzbeklar bir-biriga qoʻshilib ketgan holda yashaydilar.

Siyosiy institutlar va qonuniylik

Hozirda Suriya ham, Afgʻoniston ham samarali siyosiy partiya tizimlariga ega emas. HTSh rahbariyati Suriyada kamida toʻrt yilgacha saylovlar oʻtkazilmasligi mumkinligini ma'lum qildi, Tolibon rejimi esa Afgʻonistondagi barcha siyosiy partiyalar faoliyatini taqiqlagan. Suriyaning yangi hukumati ichki qonuniylikni qisman tikladi, ammo va'da qilingan saylovlarni oʻtkazmasa, bu moʻrt qoʻllab-quvvatlashni yoʻqotishi mumkin. Xalqaro maydonda Suriya uzoq yillik ajratilishdan soʻng oʻz e'tiborini qayta tiklashga urinmoqda. Afgʻoniston esa ham ichki, ham xalqaro qonuniylik bilan kurashmoqda. Hozirgi hukumatga qarshi xalq qoʻzgʻoloni roʻy bermagan boʻlsa-da, qizlar maktablarining yopilishi, siyosiy partiyalarning taqiqlanishi, konstitutsiyaning yoʻqligi va keng qamrovli kengashning mavjud emasligi (masalan, Tolibon boʻlmagan arboblarning kiritilmasligi) kabi muammolar Tolibon hukumatini qonuniylik inqiroziga olib keldi. Shu sababli u xalqaro tan olinish borasida ham qiyinchiliklarga duch kelmoqda.

Bayroq, geosiyosiy yoʻnalishlar va mintaqaviy munosabatlar

HTSh va Tolibon qabul qilgan bayroqlar ularning mafkuraviy va siyosiy qarashlarini aks ettiradi. Ikkalasi ham oq bayroqdan foydalanib, unga arab tilida Islom e'tiqod kalimasi yozilgan, ammo HTSh milliy birlikni ta'kidlash uchun Suriya muxolif harakatlarining yana bir bayrogʻidan ham foydalanadi, bu esa uning yondashuvini Tolibonnikidan ajratib turadi. Aksincha, HTSh rahbarligidagi Suriya Gʻarb ittifoqchilariga, ayniqsa Turkiyaga yaqinlashdi, biroq bu munosabatlar rasmiy tan olish borasidagi ikkilanishlar tufayli hali noaniq.

Har ikki holatda ham qoʻshni davlatlarning roli – Suriyaning Turkiya, Koʻrfaz davlatlari, Iordaniya va Isroil bilan munosabatlari, shuningdek Tolibonning Rossiya, Xitoy, Eron, Oʻzbekiston va Pokiston bilan aloqalari – juda murakkab. Turkiya, Koʻrfaz davlatlari va Iordaniya Suriyaning yangi rahbariyati bilan ijobiy aloqalar oʻrnatib, delegatsiyalar yubordi va qayta qurishni iqtisodiy qoʻllab-quvvatlashga va'da berdi. Biroq Suriyani bombardimon qilgani va mamlakatning ba'zi qismlarini bosib olganiga qaramay, Isroilning pozitsiyasi hamon noaniq.

Resurslar

Suriya ham, Afgʻoniston ham boy tabiiy va inson resurslariga ega. Afgʻoniston katta mineral boyliklar va suv zaxiralariga ega boʻlsa, Suriyaning resurslari orasida neft va boy madaniy meros mavjud. Ikkala mamlakatda ham asosan yosh aholi koʻpchilikni tashkil etadi, bu esa ularni tashqi kuchlar tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga moyilligini oshiradi.

Ehtimoliy tahdidlar

Suriya shimolida AQSh tomonidan qoʻllab-quvvatlanayotgan kurdlar, Asadning qolgan-qutgan kuchlari va Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan shia guruhlari HTSh uchun potentsial xavf tugʻdiradi. Bular orasida kurdlar yangi Suriya rejimiga eng katta tahdid hisoblanadi. Shuni ham ta'kidlash joizki, HTSh tarafdori boʻlgan Turkiya kurdlarni qurolsizlanish yoki harbiy zarbalarga duch kelish haqida ogohlantirgan.

Aksincha, u Suriyadagi kurdlarni himoya qilayotganini da'vo qiladigan va Turkiyaga tahdid solayotgan PKK-PYD ayirmachilik tashkilotiga qarshi turadi.

Afgʻonistonda amaldagi hukumat jiddiy tahdidlarga duch kelmayapti. Sobiq hukumat rahbarlari va kuchlari yigirma yillik korruptsiya tufayli ham ichki, ham xalqaro qoʻllab-quvvatlashdan mahrum boʻlib, bu mamlakatni oʻz holiga tashlab qoʻydi. Suriyadan qochgan Fotimiyun brigadasi Tolibon ma'muriyatiga juda kichik tahdid tugʻdirishi mumkin, biroq uning barqarorligiga sezilarli ta'sir koʻrsatishi ehtimoldan yiroq.

Xulosa

Suriyaning ham, Afgʻonistonning ham oʻnlab yillar davomida mojarolarni boshdan kechirgani ularni holdan toydirgan. Ular yuz minglab qochqinlar, vayron boʻlgan iqtisodiyot va ommaviy qirgʻinlar tufayli oʻzaro boʻlinib ketgan jamiyatlarning ogʻir yukini oʻz zimmasiga olgan. Uzoq muddatli tinchlik va farovonlik uchun keng qamrovli islohotlar va xalqaro qoʻllab-quvvatlash zarur. Afgʻonistonda 2021 yildan keyin mamlakatda qolgan Tolibon boʻlmagan yosh rahbarlar, shuningdek soʻnggi yigirma yil ichida boshqaruvda ishtirok etmagan, ammo xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan oqsoqollar zarur islohotlarni amalga oshirishga turtki boʻlishi mumkin.

Har bir mamlakat va uning xalqi oʻz diniy va madaniy an'analariga rioya qilish huquqiga ega; barcha millatlar har tomonlama bir xil boʻlishi shart emas.

Afgʻoniston va Suriya tarixiy, mafkuraviy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan farq qilsa-da, ular duch kelayotgan qiyinchiliklarda, jumladan, moʻrt iqtisodiyot, qonuniylik va immigratsiya inqirozlari nuqtai nazaridan koʻplab oʻxshashliklar mavjud. Ikkala rejim ham yangi boshqaruv ostida milliy birlikni oʻrnatish va xalqaro tan olinishni qoʻlga kiritish uchun kurashmoqda. Bundan tashqari, siyosiy islohotlar va iqtisodiy rivojlanish kabi masalalar har ikki mamlakatning barqaror kelajagini ta'minlashning muhim yoʻnalishlari hisoblanadi.

Manba: azon.global “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring