Serbiya poytaxti Belgradda 11-noyabr kuni katta tortishuvlarga sabab bo‘lgan loyiha atrofida yuz bergan voqea mamlakat jamoatchiligini ikkiga bo‘lib qo‘ydi. AQSH prezidenti Donald Trampning kuyovi — investor Jared Kushner tomonidan boshqarilayotgan Affinity Partners kompaniyasi 1999-yilda NATO bombardimonida vayron bo‘lgan Yugoslaviya xalq armiyasining sobiq Bosh shtabi binolari o‘rnida ulkan mehmonxona majmuasi qurishni rejalashtirgan.
Biroq bu g‘oya Belgrad aholisi va faollari tomonidan qattiq norozilik bilan qarshi olindi. Minglab odamlar shahar markazida to‘planib, tarixiy binoga tegishli hudud atrofida «tirik to‘siq» hosil qildilar. Namoyishchilar binoga yaqinlashib bo‘lmasligi uchun ramziy qizil chiziq chizishdi.
“Biz bu yerda qonunga qarshi chiqish uchun emas, balki adolat uchun turibmiz. Prezident Vuchich bu qaror orqali Tramp ma’muriyatining ko‘nglini olishga urinayotganini ko‘rib turibmiz. Ehtimol, u shu orqali AQSHning Serbiya neft sanoatiga qo‘yilgan sanksiyalarini bekor qildirishni umid qilyapti”, — dedi namoyishda ishtirok etgan faol Reuters agentligiga.
Sanksiyalar va siyosiy fon
Ma’lumki, AQSH hukumati 2024-yil boshida “Gazprom neft” kompaniyasiga nisbatan yangi iqtisodiy sanksiyalar joriy etgandi. Bu qaror to‘g‘ridan to‘g‘ri Serbiyaga ta’sir qildi, chunki “Gazprom” mamlakatning asosiy yoqilg‘i manbai bo‘lgan NIS — “Neftyanaya industriya Serbii” kompaniyasida nazorat paketini qo‘lga kiritgan. NIS mamlakatning benzin va dizelga bo‘lgan ehtiyojining 80 foizini ta’minlaydi.
Boshlang‘ichda AQSH Moliya vazirligi Serbiya kompaniyasiga sanksiyalardan vaqtincha ozodlik bergan, ammo 9 oktyabr kuni bu imtiyoz bekor qilindi. Shuning ortidan Kushner loyihasi atrofidagi shubhalar yanada kuchaydi — jamoatchilik bu qurilish orqali Serbiya hukumati Vashington bilan yarashishga urinayotganini ayta boshladi.
Merosni buzish yoki “yangi davr”ni boshlash?
Serbiya hukumati 2024-yil may oyida Kushnerning kompaniyasi bilan sobiq Bosh shtab binolarini 99-yilga ijaraga berish bo‘yicha shartnoma tuzdi. Bir necha oy o‘tib, parlament bu inshootning “madaniy meros obyekti” maqomini bekor qildi. Bu qaror faollar va me’morlar orasida qattiq bahslarga sabab bo‘ldi.
Shu bilan birga, Serbiya prokuraturasi mazkur bitim qonuniyligini tekshirmoqda. Bir necha amaldorga nisbatan firibgarlik va hujjatlarni soxtalashtirish ayblovlari ilgari surilgan.
Prezident Aleksandr Vuchich esa barcha ayblovlarni rad etdi. Uning ta’kidlashicha, loyiha hech qanday qonun buzilishisiz amalga oshirilmoqda va amerikaliklar bilan bu masaladagi ilk muzokaralar hali 2016-yilda boshlangan. “Bizning maqsadimiz — NATO qurbonlarini unutmaslik, shu bilan birga zamonaviy shahar markazini qurish”, — dedi Vuchich.
Qonun o‘zgardi, jamoatchilik g‘azabda
7-noyabr kuni parlament Vuchichga sodiq deputatlar ovozi bilan shoshilinch qonun qabul qildi. Yangi hujjatga ko‘ra, Affinity Partners qurilishni boshlash uchun barcha byurokratik rasmiyatchiliklar tugallanishini kutmasdan harakat qila oladi. Endi binoni buzish uchun madaniy merosni muhofaza qilish instituti roziligi ham shart emas.
Bu qaror jamoatchilikda yana katta norozilik keltirdi. Xalqaro tashkilotlar — ICOMOS, Yevropa Arxitektorlar kengashi va Docomomo International Serbiya hukumatini qarorni bekor qilishga chaqirdi. Ular bu binolarni nafaqat mahalliy, balki butun Yevropaning zamonaviy arxitektura merosi sifatida e’tirof etishgan.
Hukumatning yondashuvi
Serbiya hukumati esa bu loyiha mamlakat uchun yangi imkoniyat yaratadi, deb hisoblaydi. Vuchichga yaqin deputat Nikola Radosavlevichning fikricha, Kushner qurmoqchi bo‘lgan majmua Belgrad markazini “yangi biznes va madaniy maskan”ga aylantiradi, minglab ish o‘rinlari yaratadi va shahar iqtisodiyotini faollashtiradi.
The New York Times ma’lumotlariga ko‘ra, majmua tarkibida hashamatli mehmonxona, 1500 xonadonli turar joy majmuasi va muzey bo‘lishi rejalashtirilgan.
Xulosa
Belgraddagi namoyishlar nafaqat arxitektura yodgorligini himoya qilish haqida, balki siyosiy mustaqillik va milliy g‘urur haqida ham. Ko‘pchilik uchun NATO zarbalarida halok bo‘lganlarning xotirasini asrab qolish — faqat tarix emas, balki milliy g‘urur masalasi.
Shuning uchun bu qurilish loyihasi faqat binolar haqida emas — u Serbiyaning yo‘nalishi, kelajak va o‘tmish bilan munosabati haqidagi savolni ham ochib berayapti.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
Mehmon guruhidagi foydalanuvchilar ushbu nashrga izoh qoldira olmaydi.
