Сербия пойтахти Белградда 11 ноябрь куни катта тортишувларга сабаб бўлган лойиҳа атрофида юз берган воқеа мамлакат жамоатчилигини иккига бўлиб қўйди. АҚШ президенти Доналд Трампнинг куёви — инвестор Жаред Кушнер томонидан бошқарилаётган Affinity Partners компанияси 1999 йилда НАТО бомбардимонида вайрон бўлган Югославия халқ армиясининг собиқ Бош штаби бинолари ўрнида улкан меҳмонхона мажмуаси қуришни режалаштирган.
Бироқ бу ғоя Белград аҳолиси ва фаоллари томонидан қаттиқ норозилик билан қарши олинди. Минглаб одамлар шаҳар марказида тўпланиб, тарихий бинога тегишли ҳудуд атрофида «тирик тўсиқ» ҳосил қилдилар. Намойишчилар бинога яқинлашиб бўлмаслиги учун рамзий қизил чизиқ чизишди.
“Биз бу ерда қонунга қарши чиқиш учун эмас, балки адолат учун турибмиз. Президент Вучич бу қарор орқали Трамп маъмуриятининг кўнглини олишга уринаётганини кўриб турибмиз. Эҳтимол, у шу орқали АҚШнинг Сербия нефть саноатига қўйилган санкцияларини бекор қилдиришни умид қиляпти”, — деди намойишда иштирок этган фаол Reuters агентлигига.
Санкциялар ва сиёсий фон
Маълумки, АҚШ ҳукумати 2024 йил бошида “Газпром нефть” компаниясига нисбатан янги иқтисодий санкциялар жорий этганди. Бу қарор тўғридан-тўғри Сербияга таъсир қилди, чунки “Газпром” мамлакатнинг асосий ёқилғи манбаи бўлган NIS — “Нефтяная индустрия Сербии” компаниясида назорат пакетини қўлга киритган. NIS мамлакатнинг бензин ва дизелга бўлган эҳтиёжининг 80 фоизини таъминлайди.
Бошланғичда АҚШ Молия вазирлиги Сербия компаниясига санкциялардан вақтинча озодлик берган, аммо 9 октябр куни бу имтиёз бекор қилинди. Шунинг ортидан Кушнер лойиҳаси атрофидаги шубҳалар янада кучайди — жамоатчилик бу қурилиш орқали Сербия ҳукумати Вашингтон билан ярашишга уринаётганини айта бошлади.
Меросни бузиш ёки “янги давр”ни бошлаш?
Сербия ҳукумати 2024 йил май ойида Кушнернинг компанияси билан собиқ Бош штаб биноларини 99 йилга ижарага бериш бўйича шартнома тузди. Бир неча ой ўтиб, парламент бу иншоотнинг “маданий мерос объекти” мақомини бекор қилди. Бу қарор фаоллар ва меъморлар орасида қаттиқ баҳсларга сабаб бўлди.
Шу билан бирга, Сербия прокуратураси мазкур битим қонунийлигини текширмоқда. Бир неча амалдорга нисбатан фирибгарлик ва ҳужжатларни сохталаштириш айбловлари илгари сурилган.
Президент Александр Вучич эса барча айбловларни рад этди. Унинг таъкидлашича, лойиҳа ҳеч қандай қонун бузилишисиз амалга оширилмоқда ва америкаликлар билан бу масаладаги илк музокаралар ҳали 2016 йилда бошланган. “Бизнинг мақсадимиз — НАТО қурбонларини унутмаслик, шу билан бирга замонавий шаҳар марказини қуриш”, — деди Вучич.
Қонун ўзгарди, жамоатчилик ғазабда
7 ноябрь куни парламент Вучичга содиқ депутатлар овози билан шошилинч қонун қабул қилди. Янги ҳужжатга кўра, Affinity Partners қурилишни бошлаш учун барча бюрократик расмиятчиликлар тугалланишини кутмасдан ҳаракат қила олади. Энди бинони бузиш учун маданий меросни муҳофаза қилиш институти розилиги ҳам шарт эмас.
Бу қарор жамоатчиликда яна катта норозилик келтирди. Халқаро ташкилотлар — ICOMOS, Европа Архитекторлар кенгаши ва Docomomo International Сербия ҳукуматини қарорни бекор қилишга чақирди. Улар бу биноларни нафақат маҳаллий, балки бутун Европанинг замонавий архитектура мероси сифатида эътироф этишган.
Ҳукуматнинг ёндашуви
Сербия ҳукумати эса бу лойиҳа мамлакат учун янги имконият яратади, деб ҳисоблайди. Вучичга яқин депутат Никола Радосавлевичнинг фикрича, Кушнер қурмоқчи бўлган мажмуа Белград марказини “янги бизнес ва маданий маскан”га айлантиради, минглаб иш ўринлари яратади ва шаҳар иқтисодиётини фаоллаштиради.
The New York Times маълумотларига кўра, мажмуа таркибида ҳашаматли меҳмонхона, 1500 хонадонли турар жой мажмуаси ва музей бўлиши режалаштирилган.
Хулоса
Белграддаги намойишлар нафақат архитектура ёдгорлигини ҳимоя қилиш ҳақида, балки сиёсий мустақиллик ва миллий ғурур ҳақида ҳам. Кўпчилик учун НАТО зарбаларида ҳалок бўлганларнинг хотирасини асраб қолиш — фақат тарих эмас, балки миллий ғурур масаласи.
Шунинг учун бу қурилиш лойиҳаси фақат бинолар ҳақида эмас — у Сербиянинг йўналиши, келажак ва ўтмиш билан муносабати ҳақидаги саволни ҳам очиб бераяпти.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
Меҳмон гуруҳидаги фойдаланувчилар ушбу мақолага изоҳ қолдира олмайди.
