Belgilarsiz «soqov» yo‘llar, «tonirovka» masalasi, yo‘l harakati ishtirokchilaridagi stresslar, o‘lim holati kuzatilgandan keyingina ayrim ko‘chalarda svetoforlarning o‘rnatilishi, YPX xodimlarining istalgan holatni sudga oshirib yuborishi holatlari haqida Kun.uz advokat va yo‘l harakati faoli Kamoliddin Baxavadinov bilan cuhbat uyushtirdi.
— O‘zbekistonda yo‘l infratuzilmasi, yo‘l belgilari bilan bog‘liq holat qanday?
— Biz oqibatlar bilan emas, sabablar bilan kurashishni boshlasak, nimadir o‘zgaradi. Ammo biz hali buni boshlamadik. Ko‘rayotgan, eshitayotgan voqealarimiz hali ham oqibatlar bilan o‘ralashib yurganimizni ko‘rsatyapti. YTHlar yuz berishida asosiy omillardan biri yo‘l infratuzilmasi hisoblanadi. Qoidalar, belgilar risoladagidek bo‘lsa-da, infratuzilma qoniqarsiz bo‘lsa, qonli statistika bo‘yicha yetakchi o‘rinlarda bo‘laveramiz.
Infratuzilma masalasi doim dolzarb bo‘lgan. Yo‘l belgilari qaysidir ma’noda haydovchi bilan gaplashadi. Xo‘sh, yo‘llar «soqov» bo‘lsa-chi? Yaqinda Angren shahriga borib keldim. Mobil ilovalar orqali yetib oldim manzilga, yo‘l belgilari yetarli emas edi chunki. Mobil ilovalardan foydalanishda haydovchining e’tibori bo‘linadi. Yo‘lda esa soniyalar muhim rol o‘ynaydi, bunday holatda esa e’tibor bo‘linishi yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Belgilar bo‘lmagan yo‘lda haydovchi katta xavotir bilan harakatlanadi, bosim bo‘ladi.
«Soqov» yo‘llarda haydovchi qiynaladi va bir nechta jarima bilan manzilga boradi, chunki qayerda nima qilish kerakligini, nima borligini bilmaydi u. Qoidaga amal qilishni talab etishdan oldin o‘sha qoidalarni risoladagidek ko‘rsatib bera olishlari kerak.
— Toshkent shahriga kirib keluvchi yo‘llarda yo‘l belgilari yo‘q. Agar mobil ilovalardan foydalanmasa, bilmagan haydovchi manzilni topib borolmaydi. Aeroport yoki vokzallarga yo‘naltiruvchi belgilarni ko‘rmaysiz, shu sabab ham yo‘l belgilari masalasini ochdik.
60 km tezlik va «tonirovka» masalasiga to‘xtalsak. Bu borada allaqachon qarorlar qabul qilingan, amaliyotda qo‘llanyapti. Xo‘sh, buning natijalari qanday bo‘lyapti?
— Tezlik masalasi juda bahsli holat. Bir necha davlatlar tajribasini o‘rganib chiqdim. 60 km/s tezlik belgilangan bo‘lsa-da, 80 kmdan oshgandagina jarima chorasi qo‘llanadi. Demak, oraliq og‘ish tezligi 20, bizda esa bu 5. O‘zi nima uchun oraliq og‘ish tezligi kerak? Chunki bunda baribir inson omili bo‘ladi va tezlik pedalini bir xilda bosolmaydi kishi, tezlik o‘zgarib turadi. Bizdagi oraliq og‘ish tezligi 5 km/soatni ushlab turish qiyin, ko‘pchilikka shuning ortidan jarimalar kelyapti.
Dastlab tezlik cheklanishi Toshkent va Nukus shahrining gavjum hududlarida, keyin esa butun shahar bo‘ylab degan o‘zgartirish kiritildi. Yuqori tezlikda harakatlanishga o‘zim ham qarshiman va buni qoralayman. Lekin biz oldin yuz bergan YTHga 66-70 km/s tezlik sababmi, degan savolga javob topishimiz kerak. Oldin YTHlar statistikasini ko‘rib, aynan ko‘p sodir bo‘lgan o‘choqlarni o‘rganish va o‘sha yerdan boshlash kerak. Bizdagi o‘zgarish esa muammoni o‘rganib, o‘choqlarni aniqlab o‘tiramizmi, birdan butun Toshkent shahrida joriy qilaveraylik, degan tushunchada bo‘lgandek ko‘rindi menga. Katta halqa yo‘li uchun ham shu tezlik joriy qilingan, o‘zim ham harakatlanib ko‘rdim va xuddi to‘xtab qolganday his qildim o‘zimni.
Ichki ko‘chalarda past tezlik qilinishiga qarshi emasman. Chunki odamlar gavjum joyda YTH xavfi yuqori bo‘ladi, albatta. Tadqiqotlarga ko‘ra, qarama-qarshi to‘qnashuv xavfi bo‘lgan yo‘lga, ya’ni to‘siqlar bo‘lmagan yo‘llar uchun tezlik 70 km/s deb topilgan. Oldin YTHlarga sharoit yaratgan omillarni, o‘lim bilan tugagan holatlarni o‘rganib, keyin o‘sha o‘choq nuqtalarda tezlikni cheklash maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Butun shaharda tezlik cheklangan holatda jarima to‘lovchilar, norozilar ko‘paydi xolos. Haydovchilarda stress holati kuchaygan, bu esa diqqat yo‘qolishiga va YTHga olib keluvchi sabab. Tarbiyaviy tomoni ham bo‘lishi kerak bu qoidalarning, lekin hozirgi cheklov qanday tarbiyaviy ahamiyat kasb etyapti? Umuman, bundan boshqa ham bir qator savollarni keltirib chiqaradi.
Murojaat qilardimki, aynan YTHlar ko‘p sodir bo‘ladigan o‘choqlarni, xavfli hududlarni o‘rganib, o‘sha yerlarda tezlikni cheklash kerak.
Hamma YTHlar ham tezlik bilan bog‘liq emas. Yaqinda tartibga solinmagan piyodalar o‘tish yo‘lagida 8 yashar qiz vafot etdi. Haydovchi o‘z jazosini oladi. Lekin o‘sha joyni tartibga solish ham mumkin edi-ku, haydovchi svetoforga to‘xtashi mumkin edi, balki. Bizda bir qora amaliyot borki, qachonki kimdir nobud bo‘lsagina svetofor o‘rnatiladi.
Har bir qoidani ilm bilan, tahlilga asosan joriy qilish kerak. Umumiy cheklashni istalgan odam qiloladi. Ammo soha mutaxassislari bor-ku, nahotki alternativ yechim bera olishmagan bo‘lsa. Shaxsan men bu masalada jamoatchilik faoli sifatida qo‘ldan kelgancha yordam berishga tayyorman.
— Oynalarni qoraytirish masalasiga to‘xtalsak. Biz hamon soya uchun pul to‘layapmiz. Bu borada ham fikrlaringizni eshitsak.
— Bu haqida ko‘p gapirildi, ko‘p bahslar bo‘ldi. Ruxsat berilganini e’tirof etish kerak baribir. To‘lanadigan boj sezilarli darajada kamaytirildi. Orqa yon oynalarni qoraytirish mutlaqo tekin bo‘ldi. O‘z vaqtida orqa oynalar uchun ham pul undirildi. Old tomon yon oynalarni qoraytirish uchun to‘lanadigan boj qisqartirildi.
Lekin savollar bor bu borada ham. Bizda BHM degan narsa bor. Nima uchun oynalarni qoraytirish BHMga bog‘lab qo‘yildi? BHM o‘sish xususiyatiga ega, deylik, bir necha yillardan keyin u 1 mln so‘m bo‘lsa, yana oshib ketadi-ku boj miqdori? Muammoga taklif shunday: qat’iy narx belgilanishi kerak. Issiq mavsumda esa tekin qilish ham mumkin. BHMga bog‘langan holatda har 5 yilda narx oshib ketaveradi, biz iltimos qilaveramiz. Bu esa mantiqsizlik. Hali soyadan jabr ko‘rganlarni ko‘rmadik. Xitoyda fuqarolar uchun issiqdan himoyalovchi kiyimlar ishlab chiqarilyapti. Biz esa issiqdan himoyalanish uchun sudlashyapmiz!
Shaffof attermaldan foydalanish ham mumkin. Bunda sovitishga va boshqa himoyalanishga ortiqcha energiya sarflanmaydi. Xo‘sh, buning nima yomon tomoni bor? O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko‘ra, har bir fuqaro o‘z mulkidan xohlagandek foydalanishi mumkin. Avtomobillarga o‘rnatiladigan qoplamalar hech kimning manfaatini buzayotgani yo‘q. Xuddi ko‘zoynakdan foydalanishdek gap bu ham. Tizimdagi aksar xodimlar haydovchining aybini bo‘yniga qo‘ymasdan ishni sudga oshiryapti. Sudgacha bilganini qilsin degan narsa, hammasi qonun-qoida asosida bo‘lishi kerak. Intizomli, yaxshi haydovchi istashyaptimi, aynan shunday xodimlarni ishga jalb qilishsin unda. To‘xtatgan YPH xodimi haydovchidan ko‘proq narsani bilishi lozim.
Soya masalasi tezroq yopilishi kerak. Ijobiy tomonlari ham aniqlanyapti buning. Toshkent shahrida avtobuslar oynasini qoraytirishga ruxsat berildi, lekin buni butun respublikada joriy qilish kerak. Ayniqsa, sayyohlar bizda shaharlararo avtobuslardan foydalanadi, bu holat esa mamlakat imijiga bog‘liq bo‘ladi.
Chet eldan import qilinayotgan aksar mashinalarning old oynalari turli zararli nurlardan himoyalangan bo‘ladi. Xo‘sh, bunga qanday e’tiroz bo‘ladi? Bunga qarshilik qilish butun boshli avtokonsernga qarshilik qilish degani.
Bundan tashqari, ko‘chalarda avtomobillarga noto‘g‘ri o‘rnatilgan chiroqlar ko‘rasiz. Shaxsan men o‘sha chiroqlarda ko‘zimni azoblayapman yo‘lda yurganimda. Antiqoplamalar esa o‘sha chiroq nurlarini ma’lum darajada kesadi. Nega endi chiroqlarga e’tiroz yo‘q, lekin antiqoplamalarga e’tiroz bor? Mantiq qani bu yerda? Xavfsizlik uchun o‘rnatilgan qoplama huquqbuzarlik deb qabul qilinadi-yu, lekin ko‘zni qamashtiruvchi chiroqlar e’tibordan chetda. Aytganimdek, sabab bilan kurashish kerak, oqibat bilan emas. Sabab bilan kurashilmas ekan, muammo qaynab chiqib kelaveradi, qancha harakat qilinmasin. Yuqorida aytganim, issiq mavsumda oynalarni bojlarsiz, tekinga qoraytirish amaliyoti boshqa davlatlarda bor.
— Oynalarni qoraytirish ortidan keladigan salbiy holatlarga hech qanday statistika yo‘q hozircha. Vaholanki, zarari haqida ko‘p gapirishgandi o‘z vaqtida.
— Bu borada ham bahsli holatlar ko‘p. Masalan, oynalarni qoraytirishga ruxsatnoma olgan va olmagan fuqarolar bir jarima to‘layapti. Deylik, yorug‘lik o‘tkazuvchanlik 30 foizdan kam bo‘lib qolgan bo‘lsa, o‘sha fuqaroga ruxsatnomasi yo‘q deb BHMning 25 barobarida jarima solinyapti. Vaholanki, uning ruxsatnomasi bor, lekin aybi me’yordan oshirib yuborgan.
Savol tug‘iladi: Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 126-moddasining 1-qismida ruxsatnomasiz oynalarni qoraytirganlik uchun BHMning 25 barobarida jarima belgilangan, lekin me’yordan oshirganlar uchun ham aynan shu modda tatbiq qilinyapti. Bu qanchalik adolatdan va qanchalik mantiqqa to‘g‘ri keladi? Deputatlar, soha mas’ullari qonundagi bo‘shliqni to‘ldirish bo‘yicha takliflar berishi kerak edi. Birgina band qo‘shish bilan hammasi hal bo‘ladi. Nahotki, bu shunchalik qiyin bo‘lsa.
Amaldagi konstitutsiyamizning 20-moddasida «Inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi», deb belgilab qo‘yilgan. Ayni holatda ham shu prinsipga asosan fuqaroni jarimaga tortish xato bo‘ladi. Qonunchilikdagi kamchilik bartaraf etilmaguncha fuqarolarni javobgarlikka tortishga qarshiman. Bu konstitutsion huquqimiz.
Sardorbek Usmoniy suhbatlashdi
