Таҳлилчилар Россияда кўтарилган шов-шув ҳақида: “Ғарбий Сибирни ўзбеклар бошқарган”

Россиялик депутат Марказий Осиёдан келаётган мигрантлар, хусусан ўзбеклар ҳақидаги гапларидан кейин, этика комиссиясида сўроқ қилинадиган бўлди. Kun.uz жонли эфирда суҳбатлашган экспертлар бунга изоҳ бераркан, РФнинг туркий регионларидаги этник ассимиляция сиёсатига эътибор қаратди. Яқинда Бошқирдистонда фолклор асосидаги ашуланинг хит бўлиб кетгани ҳам минтақа халқларида миллий ўзликни сақлаб қолишга эҳтиёж юқорилигини кўрсатади.

“Мигрантлар тарихий ватанига қайтаётгандир?”

Россия Федерациясининг Ханти-Мансийск автоном округи Думаси депутати Холид Тағи-зода минтақани айрим мигрантларнинг тарихий ватани деб атади. У Дума мажлисларидан бирида округнинг туб аҳолиси ва мигрантлар ўртасида туғилиш статистикасини муҳокама қилиш чоғида масаланинг шу жиҳатига эътибор қаратди.

“Мигрантлар ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, ўзбекларни олсак. Югра ва Тюмен областининг бир қисми тарихда Сибир хонлиги бўлган. Маълумки, хонликнинг охирги ҳукмдори Шайбонийлар сулоласидан Кучумхон бўлган. Шайбонийлар сулоласи – Бухоро хонлигидан келиб чиққан ҳукмрон ўзбекларнинг сулоласи. Балки мигрантлар шу ерга, ўзларининг тарихий ватанларига келишаётгандир?” – деди депутат Холид Тағи-зода.

ОАВдаги дастлабки хабарларда у Россия Коммунистик партияси аъзоси экани айтилганди. Лекин кейин Компартия у бир неча йил олдин партия аъзолигидан чиқарилганини билдирди. Кўп ўтмай Холид-Тағи зода Думанинг этика комиссиясида сўроқ қилиниши маълум бўлди.

Тарихий ва иқтисодий контекст

Маълумот учун, Мўғуллар империяси, кейинчалик Олтин ўрда парчалангач, 15-аср охирларида Ғарбий Сибирда Сибир хонлиги юзага келади. Хонликни Тайбўғахон ва Шайбонийхоннинг авлодлари бошқариб келган. Хонлик аҳолисининг этник таркиби сибир татарлари, ханти, манси ва селкуплардан иборат бўлган. Сибир хонлиги инсоният тарихидаги энг шимолий мусулмон давлати сифатида қайд этилади.

Россиянинг ҳозирги географик жиҳатдан марказий ҳудудлари устидан назорат ўрнатиши 1582 йилда Сибир хонлиги босиб олинишидан бошланган.

Сибир хонлиги ўрнида жойлашган ҳозирги Ханти-Мансийск автоном округи – Югра – Россиянинг нефт ва газга энг бой округи ҳисобланади. Шу сабабли округ иқтисодиётининг ҳажми жиҳатдан РФда Москвадан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Россия регионларининг ижтимоий-иқтисодий ҳолати рейтингида эса, Ханти-Мансийск автоном округи – Югра 3-ўринда туради.

“Бу Москвага ишора бўлиши мумкин”

Сиёсий таҳлилчи Жаҳонгир Акрамовга кўра, депутатнинг бу чиқиши Россия Федерациясида яшаётган туркий халқларнинг ўзлигини сақлаб қолишга бўлган ҳуқуқи учун интилишини намоён қилиши мумкин.

Акрамовнинг фикрича, яқинда бошқирдистонлик Ay Yola поп-гуруҳи бошқирдларнинг “Ўрол-ботир” номли фолклори асосида яратилган, эпосдаги Ҳомай исмли аёл образига бағишланган ашуласининг хит бўлиб кетиши ҳам Россиядаги туркий халқларнинг миллий ўзлигини сақлаб қолишга эҳтиёжи юқорилигини кўрсатади.

“Бу депутат жуда кучли сиёсий қадам қўйди. Бу жараён айнан Россия-Украина уруши давом этаётган фонда юз берди. Бу Москвага нисбатан ишора бўлиши ҳам мумкин, яъни бизнинг – РФ таркибидаги этник туркийларнинг ҳуқуқларимизни ҳам тан олинг деб, ўзбеклар мисолида Кучумхонни мисол қилиб келтирди.

Сибир хонлиги 15-16-асрларда Ғарбий Сибирда мавжуд бўлган мусулмон давлат бўлиб, унинг сўнгги ҳукмдори Кучумхон Шайбонийлар сулоласига мансуб эди. Шайбонийлар – Темурийлардан кейин Марказий Осиёда ҳукмронлик қилган ўзбек сулоласидир. Кучумхоннинг тақдири айнан Россия империяси Сибирни босиб олиш жараёни билан боғлиқ: 1582 йилда казаклар уни мағлуб этиб, Сибир хонлигининг тугашига сабаб бўлган. Шу нуқтайи назардан депутат Холид Тағи-зода регион Сибир хонлиги таркибида, ўзбекларнинг бошқаруви остида бўлган деган гапи – ҳақиқат”, дейди Жаҳонгир Акромов.

Сиёсатшунос Бектош Бердиев Россиянинг туркий ўзликка эга ҳудуларида юритилган этник ассимиляция сиёсатига эътибор қаратди.

“Холид Тағи-зоданинг фикрлари тўғри. Масалан, Тюмен шаҳрининг номи туркий тилдаги “туман” – “ўн минг” сўзидан келиб чиққан. Бир вақтлар бу шаҳарда 10 минг кишилик туркий қўшин турган. Саратов – Сариқ тоғ, Енисей – Энасой, Байкал – Бойкўл ва ҳоказо... Сталиннинг қарори билан 1400 дан ортиқ жой номлари ўзгартирилган. Чунки туркийлар агар буни ўқиб қоладиган бўлса, улар кимлигини ва ўзлигини англаб қолади, деган ҳадик бўлган.

У ердаги кўпчилик туркий халқларнинг тили, дини ҳозирда унуттирилган. Депутат бежиз айтгани йўқ, жуда кўплаб туркийлар у ерларга кўчиб боряпти, ишлагани боряпти, уларга бегона деб қараманг деган маънода гапирди. Лекин бу нарса, тўғриси, рус жамоатчилигига ҳам, сиёсатчиларига ҳам, мафкурасига ҳам зид. Бу гаплари депутатни мураккаб аҳволга солиб қўяди. Унга нисбатан айбловлар пайдо бўлиб, давлатга бунча зарар келтирган экан, қамалсин деган гаплар ҳам чиқиб кетиши мумкин”, – дейди у.

Фотоколлаж: Kun.uz