Коронавирус: Глобал кучлар кураши

^{Фото: Reuters}
Глобал кучлар бир томондан эпидемияга қарши курашмоқда, бошқа томондан эса азалий жангни давом эттирмоқда. Чунки инқирозлар ҳар қанча даҳшатли муаммолар билан юзма-юз қилмасин, янги имкониятлар туғдириши билан ҳам аҳамиятлидир.

Сўнгги пайтларда дунё оммавий ахборот воситаларида янги турдаги коронавирус инқирозининг дунё сиёсатига таъсири ҳақида кўплаб мақолалар эълон қилинмоқда. Ушбу мақолаларнинг баъзилари жорий инқирознинг оқибатларига бағишланган бўлса, баъзилари бугунги кунгача рўй берган воқеалар асосидаги келажак таҳлилларини ўз ичига олади.

Албатта, Covid-19 эпидемияси даврида юз берган инқирознинг жаҳон иқтисодиёти ва сиёсатига қандай таъсир қилиши масаласи жуда кўп омиллар билан боғлиқ. Ушбу параметрлар сирасига эса АҚШ, Хитой ва Европа Иттифоқи (ЕИ) каби глобал кучлар томонидан тиббий ва иқтисодий муаммоларни ҳал этиш учун амалга ошириладиган ишлар ҳам киради. Бунда эпидемиянинг қанча вақт давом этиши, қачон уни назоратга олиш мумкинлигини аниқлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Бугун инқироз оқибатлари энг аввало соғлиқни сақлаш, иқтисодиёт ва сиёсий тизимда бўртиб кўзга ташланмоқда. Албатта, инқирознинг ижтимоий тузилмалар ва одамларнинг психологиясига ўтказаётган таъсирини ҳам бунга илова қилиш мумкин.

Таъкидлаш жоизки, инқирознинг барча босқичларида совуққон бўлиш, ақл билан иш тутиш халқаро сиёсий ва иқтисодий тизимга таъсир кўрсатишда муҳим рол ўйнайди. Бошқача айтганда, идрок билан инқирозни бошқара оладиганлар бошқаларга қараганда кўпроқ устунликка эга бўлади.

Тарихга қайтамиз. Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушлари, «совуқ уруш»нинг тугаши, 11 сентябрь терактлари ва 2008/2009 йилги жаҳон иқтисодий инқирози ўрганилганда, уларнинг ҳар бири дунё сиёсатига турли даражада таъсир қилганини кўриш мумкин. Яъни Биринчи жаҳон уруши, 11 сентябрь воқеалари ва 11 йил олдин рўй берган иқтисодий инқироз ўша пайтдаги мавжуд сиёсий тизимга у қадар катта таъсир кўрсатмади. Аммо Иккинчи жаҳон уруши аввалида кўп қутбли бўлган халқаро сиёсий тизим урушдан сўнг икки қутбли кўриниш олди – жаҳон сиёсатининг марказида бўлган Ғарбий Европа, хусусан, Англия уруш якунлангач, ўз ўрнини АҚШ ва Совет Иттифоқига бўшатиб берди.

Натижада, Иккинчи жаҳон уруши халқаро сиёсий тизимни тубдан ўзгартириб юборди. Худди шундай, совуқ урушнинг тугашига олиб келган ўзгаришлар (Горбачёвнинг қайта қуриш ва Гласност сиёсати, Шарқий Европа инқилоблари ва Берлин деворининг қулаши) халқаро сиёсий тизимни икки қутбли тузилмадан ягона катта кучга айлантирди. Кейин эса аста-секин кўп қутблиликка замин ҳозирлади.

Албатта, Covid-19 эпидемиясини юқорида қайд этилган воқеалар билан қиёслаш тўғри бўлмайди. Зотан, у том маънодаги тотал инқироздир. Табиийки, иқтисодиётнинг ғилдираклари айланишдан тўхтаса, ҳар қандай энергия манбаларига бўлган эҳтиёж ва талаб йўқолади. Шу маънода, нефть нархларининг қулаши ҳайратланарли ҳолат эмас.

2008-2009 жаҳон иқтисодий инқироздан сўнг Европа Иттифоқига аъзо кўплаб давлатлар, хусусан, Греция, Италия ва Испания ташқи молиявий ёрдамларсиз оёққа тура олмайдиган даражада мушкул аҳволга тушиб қолишди. Ҳар уч мамлакат туризм маблағларига қарамлиги ҳисобга олинса, Covid-19 эпидемиясидан сўнг улар яна янги муаммолар билан юзма-юз келиши аниқ. Айниқса, соғлиқни сақлаш тизими тамоман издан чиққан Италия ва Испанияга Германиянинг ёрдам бериш-бермаслиги нафақат Европа Иттифоқининг келажагини, балки Россия ва Хитой каби давлатларнинг ҳам Европадаги таъсир кучини белгилаб беради.

Қайд этиш жоизки, эпидемияни назорат қилиш жараёнининг чўзилиши иқтисодий харажатларнинг ўсишига, иқтисодий харажатларнинг ўсиши эса дунё сиёсатига таъсир ўтказади. Айни пайтда у АҚШ-Хитой рақобатида янги саҳна очади. Тўғри, АҚШ сўнгги уч йирик таназзул («совуқ уруш», 11 сентябрь воқеалари ва 2008/2009 йилги иқтисодий инқироз)дан муваффақиятли ўта олди. Хўш, бу сафар-чи? АҚШ бу гал ҳам тегирмондан бутун чиқа оладими?

Ҳокимият тепасига «First America» («Америка биринчи») шиори билан келган ва салафларидан фарқли ўлароқ, бошқа давлатлар билан бирга ҳаракат қилишни истамаган Трамп маъмурияти эпидемия даврида кўп «қон йўқотди». Айрим сиёсатчиларнинг фикрича, Трампнинг эпидемияга қарши курашда энг муҳим халқаро ташкилот бўлган Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маблағларини қисқартиришга қарор бергани тўғри қарор бўлмади. Аксинча, АҚШ бундай пайтда ЖССТдаги ўз мавқейини ошириши ва етакчиликни ўз қўлига олиши керак эди.

Агар АҚШ эпидемия туфайли мамлакатда юзага келган инқирозни ҳам соғлиқни сақлаш, ҳам иқтисодий нуқтайи назардан бартараф эта олса, Covid-19 инқирози халқаро сиёсий тизимда туб ўзгаришларга олиб келмайди. Аммо агар Вашингтон маъмурияти буни уддалай олмаса ва эпидемия узоқ вақт давом этадиган бўлса, у ҳолда бутун дунё жиддий таназзулга юз тутиши мумкин. Айни пайтда АҚШ билиб турибди – Хитой ягона гегемон бўлишга, унинг ўрини эгаллашга чоғланмоқда. Бу эса, шубҳасиз, Американи тезроқ оёққа туришга ундайди.

Инқирозни бошқариш масаласида Хитой ҳозир аксарият Европа мамлакатлари ва АҚШга қараганда устун мавқега эга бўлиб турибди. Тан олиш керак, эпидемия аллақачон пропаганда қуролига айланиб улгурди: бир тарафда Трамп «Хитой вируси» иборасини тез-тез тилга олиб, содир бўлаётган барча воқеаларда Пекин маъмуриятини айбламоқда. Хитой эса дунё мамлакатлари, хусусан, Европа давлатларига ёрдам бериш орқали обрўсини тиклашга, Ғарбга сўзи ўтадиган фигурага айланишга уринмоқда.

Мухтасар қилиб айтганда, эпидемия даврида Хитой халқаро тизимда АҚШнинг ўрнини эгаллашга, АҚШ эса Хитойга қарши туришга, Россия ЕИни бўлишга, Германия эса Епропа лидерига айланишга ҳаракат қилмоқда. “Замин” янгиликларини “Инстаграм”да кузатиб боринг