«Зулм технологияси»: Ленинга қаттиққўл Сталин керак эди

1920 йилда Лев Троцкий ҳарбий коммунизмни эълон қилган «Терроризм ва коммунизм» номли китобини чоп этади. У демократия ва парламентаризм (халқ иродаси мутлоқлиги), қонун олдида барчанинг тенглиги тамойилларини, фуқаровий ҳуқуқларни инкор этади, бу азиз ғояларнинг барини «буржуа сохтакорлиги» деб атайди, синфий курашни овоз бериш орқали олиб бориб бўлмайди, уни куч билан олиб бориш мумкин, деган фикрни очиқ олдинга суради. Троцкийнинг фикрича, террорни инкор қилиш – социализмни инкор қилишдир. Болшавойлар мафкурасига кўра, мақсадга эришиш учун ҳар қандай воситадан – халқни ўлдириш ва этик остига олиб, эзишдан ҳам фойдаланиш мумкин.

Ленин французларнинг «A la guerre comme a la guerre», яъни «уруш бўлса, урушдай бўлсин» иборасини ёқтирарди.

1921 йил баҳорига келиб, Лениннинг талаби билан меҳнатни ҳарбийлаштириш ва озиқ-овқат заҳираларини мусодара қилиш сиёсати бекор қилинди. Аммо бу «бурилиш» қамчин ва қилич тутган партия аъзоларининг кўпчилигига маъқул эмасди. Сталин шу кайфиятларнинг ортида турарди.

Фронтдан қайтган аскарлар ва қочоқлар ҳам қишлоқ деҳқонлари сафига қўшилдилар, оғир аҳвол болшавойларга қарши намойишлар ва исёнларни юзага келтира бошлади. Тамбовда ва бошқа жойларда кучли ҳаракатлар қўзғолди.

Партия ичида ҳам Лениннинг ҳокимиятни «доҳий»нинг қўл остида марказлаштириш ва ҳарбийлаштириш сиёсатига мухолифат юзага келди. Бу гуруҳ йўлбошчиси Т.Сапронов Марказқўмни «партия корчалонларининг майда тўдаси» деб атаган эди. Иккинчи томондан, «ишчи назорати» пайти ҳокимият ҳавосини олган янги золимлар синфи – А. Колонтай ва А.Шляпников бошчилигидаги «ишчи мухолифати» пролетариат ҳуқуқларини кенгайтиришни, назоратни кучайтиришни талаб қилган овозини баралла кўтара бошлади. Ишчилар номидан инқилоб қилган Ленин энди ҳокимиятни пролетариат билан ҳам бўлишишни истамасди, пролетариат эса Лениннинг партиясидан юз ўгира бошлаганди.

1921 йил 8 мартда очилиши керак бўлган партия съездига оли кун қолганда, Кронштадтда қўзғолон бошланади, 1917 йилда болшавойлар таянчи бўлган денгизчилар ва аскарлар гарнизони Октябр номи билан «учинчи инқилобга», яъни бераҳм коммунистик тузумни – «комиссарократия»ни ағдаришга чақиради.

Ленин исённи бостиришга киришади. Жўнатилган қизил аскарлар исёнчи биродарларини отишдан бош тортадилар, аммо уларни Московдан йўлланган Тухачевскийнинг қўшини алдаб, қўрқитиб «кўндиради», қалъа олингач, унинг ҳимоячилари судсиз ва сўроқсиз отиб ташланади.

Маккорликни қарангки, Ленин дарҳол ўз золимона сиёсатининг мухолифларини исёнчилар билан алоқада айблайди. Ўз сиёсатига қарши юзага келган исёндан ҳам ўз сиёсатида – мислсиз ҳокимиятини янада мустаҳкамлашда фойдаланади.

Ҳокимиятни ушлаб қолиш учун вақтинча баъзи бир чекинишлар қилади – зўрлаб озиқ-овқат заҳираларини тортиб олиш ўрнига маҳсулотлардан солиқ олишни ўрнатади. Майда ва ўрта ишлаб чиқаришда ва савдода тадбиркорлик юзага келади, хорижий капиталга йўл очилади, рублнинг мавқеи барқарорлашади. Натижада Россияда маълум даражада эркин савдо қарор топа бошлайди. Ленин буни янги иқтисодий сиёсат (НЭП) атайди. Айтиш лозимки, бу янги иқтисодий сиёсат эмасди, Ленин қарши курашиб келаётган капитализмнинг жонбахш куртаклари эди. Ленин ҳам уни социализми туфайли адо бўлаёзган мамлакатда тақчилликни тугатиш ва иқтисодни жонлантириш учун «бошқа мамлакатларда инқилоб юз бергунича» вақтинчага киритган эди:

«Биз биламизки, ҳали бошқа мамлакатларда инқилоб юз бергунича Россияда фақат деҳқонлар билан муросагина социалистик инқилобни қутқариб қолиши мумкин».

Ленин барибир кейинчалик хусусий секторни тугатиш умидида эди. Чунки тузум аллақачон саноатни, ташқи савдо ва транспортни ўзига бўйсундирган, иқтисодий назорат ришталарини қўлида тутиб олган, хусусий сектор давлат билан рақобатлаша олмайди ва охир-оқибатда таслим бўлади, деган ҳаракатда эди.

Исёнлар ва инқирозлар таъсирида Лениннинг иқтисодни либераллаштиришга доир «капиталистик» таклифлари деярли муҳокамасиз қабул қилинди. Аммо инқироз ўтгач, мухолифлар Ленинга ташланиб қолишлари мумкин эди. Шунинг учун у иқтисодий соҳада эркинликлар бериш баробарида сиёсий соҳада назоратни янада қатъийлаштирди. Ленинга яна қаттиққўл Сталин керак бўладиган пайт келди.

Ленин Бухариннинг Фуқаролар уруши тугагандан сўнг марказлаштиришнинг ҳарбий усулларидан воз кечиш ва партияда ички демократияни тиклаш талабини қувватлади, аммо қўшиб қўйди: «Мухолифатнинг куни битди, етади, мухолифатлардан тўйдик!».

Съезднинг якунида Ленин кутилмаганда иккита янги резолюцияни қабул қилишни таклиф қилди ва улар кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Уларнинг бири – «Партиямиздаги синдикатчилик ва анархистлик оғишлари ҳақида» – касаба уюшмаларининг иқтисодга аралашувини чекласа, иккинчиси – «Партиянинг муштараклиги ҳақида» – партия ичидаги алоҳида дастурига эга барча гуруҳларни тарқатиш, яъни яккаҳокимлик ўрнатишга, демократик мунозараларни чеклашга, партиянинг ичида мухолифатни йўқотишга қаратилган эди.

Айнан партиянинг ана шу ленинона «монолитлашуви» – ички тортишувларнинг, ошкора фикр алмашувларнинг йўқотилиши Сталиннинг юқорига томон ҳаракатланишига, ЧКнинг усули бўлган террорни давлатни бошқаришга татбиқ этишига имкон яратди.

Ленин ўз истаганидан бошқача фикрлашни йўқотишга ва партияни ҳурфикрлиликнинг «парчаловчи таъсири»дан сақлашга қарор қилган, аммо унинг бу интилиши амалга ошиши учун съезднинг резолюцияси етарли эмасди: бунинг учун ҳар кунги, изчил ва тинка қуритар партиявий фаолиятни юритиш керак эди. Ленин партия даҳоси эди – сурункали ишларга унинг вақти ҳам, хоҳиши ҳам йўқ эди. Троцкий, Каменев, Зиновьев, Бухарин – собиқ эмигрантлар, зиёлилар, ҳозирда улкан мафкурачилар, йўлбошчилар эдилар, уларнинг бундай бардошталаб ишларга хоҳишлари ҳам, уқувлари ҳам йўқ эди. Сиёсий Бюронинг бешинчи аъзоси бўлган Сталин айнан шу иш билан – марказ ва жойлардаги маҳаллий партия идоралари билан алоқалар ўрнатиш билан Лениннинг ишончини қозонган эди.

Сталин миллатлар ишлари бўйича халқ комиссари лавозимида ишлаб, маҳаллий наркоматларни ўз тизимига кўра шакллантириб улгурган, у Сиёсий Бюро ва Марказқўмнинг жойлар билан ишловчи аъзоси бўлгани учун Украина, Кафказ ва Ўрта Осиёнинг маҳаллий раҳбарлари айнан Сталин билан алоқада эдилар. Бунинг устига у 1919 йилда Ўролга боради ва у ердаги 4766 шўро давлат хизматчиларининг деярли барчаси чоризм бюрократияси ворислари эканини, бошқарув аппарати коррупция ва бебошдоқлик касалига чалинганини, марказий ҳукумат уларни текшириши учун самарали восита ҳам йўқлигини «аниқлайди», ишчи-деҳқон гуруҳлари орқали фаолият юритадиган «назорат-тафтиш комиссияси» тузишни таклиф қилади, Ленинни бунга кўндириб, ўзи учун иккинчи давлат лавозимини – ўз ваҳимаси ва таклифига кўра янги тузилган Рабкрин комиссари лавозимини ҳам олади.

Умуман, совет давлатининг бюрократия, коррупция, бебошдоқлик, суиистеъмолчиликлар билан кураши бу тотаолитар давлатнинг бутун умри давомида долзарб бўлиб келди – бюрократия ва коррупция билан кураш ҳам тинмади, бюрократия ва коррупция ҳам гуллаб-яшнайверди. Чунки бу давлатнинг ўзи бюрократик давлат эди, уни бюро – КПССнинг Сиёсий Бюроси бошқарарди. «Ишчи-деҳқон назорати» (Рабкрин), «фирқа назорати» (партийный контроль), «халқ назорати» (народный контроль) номигагина мавжуд эди, ҳамма масалалар парткомлар орқали жамоатчилик кўзидан панада, бюрократик тарзда ҳал қилинарди. Фақатгина демократик ҳуқуқий давлатдагина, очиқ фуқаролик жамиятидагина коррупция ва тўрачиликка қарши самарали курашиш мумкин, холос.

Ленин бюрократияга қарши «пролетариат диктатураси»ни қўймоқчи эди. Унинг наздида бу диктатура «янги синфнинг бутун қудрати эски одатлар, майда ишлаб чиқаришда бўлган буржуйларга қарши энг изчил ва энг шафқатсиз уруши»дан иборат деб ҳисобларди.

Яна у шундай ёзади: «Партиямиздаги қатъий, темир интизомсиз, уни ишчилар синфининг бутун оммаси томонидан, ундаги фикрловчи, ҳалол, фидойи, таъсирчан, ўз ортидан қолоқ қатламларни эргаштира оладиган ишчилар оммаси томонидан тўла ва астойдил қўллаб қувватланишисиз болшавойлар ҳокимиятни ушлаб қола олмасдилар».

Ленин ўз тамойилини аниқ ифодалайди, аммо уни қандай йўл билан амалга ошириш кераклигини тасаввур этолмайди.


Манба: Azon.uz «Замин» янгиликларини «Вконтакти»да кузатиб боринг