Republic онлайн нашри бош муҳаррири Фарида Курбангалеева Россияда «армия тўғрисидаги фейклар» тарқатганликда айбланиб 8,5 йилга қамалган мухолифатчи сиёсатчи Иля Яшин билан интервью уюштирди.
Журналист маҳбусга саволларни жўнатиб, уларга ёзма жавоб олган. Иля Яшин тутқунликда нималарни кўргани ва мушоҳада қилгани, мухолифат ичидаги зиддиятлар, Россия келажагини қандай кўраётганини баён қилган.
«Айрим маҳбуслар кичикроқ муддат айни пайтда сафарбарликдан қутулиб қолиб, хавфли даврларни панада ўтказиш имконияти дейишмоқда»
— Ҳибсга олинишингиздан бироз аввал панжара ортига тушишни истамаётганингиз, лекин мамлакатни тарк этишни ҳам хоҳламаётингизни айтган эдингиз. Ҳозир, панжара ортига тушганингиздан сўнг танловингиз борасида афсус чекяпсизми?
— Очиғини айтганда, менда ҳеч қандай танлов йўқ эди. Тўғри, ҳибсга олинишим арафасида жонимни қутқариб қолиш, мамлакатдан қочиш тўғрисида маслаҳатларни эшитиб, бироз талвасага ҳам тушдим. Лекин эмиграция имкониятига ҳеч қачон жиддий қарамаганман. Шунчаки ўзимни хорижда тасаввур эта олмасдим, шунга ичимда қочишга нисбатан ғалаён пайдо бўлди. Агар мен ўзимни ватанимдан жудо қилсам чидай олмасдим, мен бахтсиз ва йўқолган инсонга айланардим.
Йўқ, ҳеч нарсадан афсус қилмайман. Ниманики тўғри деб ҳисоблаган бўлсам, шундай қилдим. Виждоним тоза, ўзлигим билан уйғунман. Биламан, олдимда ҳали мени кўп синовлар кутиб турибди. Мени этап қилиб, колонияга жўнатишади, у ердаги шарт-шароитлар янада қатъий. Лекин мен буларнинг барчасини ўзлигимни ва қадр-қийматимни сақлаб қолиш учун йўл ўлароқ қабул қиламан. Мен биринчиси эмасман. Таассуфки, охиргиси ҳам.
— Қамоқда энг оғир ва энг даҳшатли нарса нима?
— Қамоқхонадаги оғир ва юракни қақшатадиган муҳит бор, у сенинг жонингни суғуриб олишга ҳаракат қилади. Кўп инсонларнинг кўзлари сўниб қолган, улар тезда қариб қолишади. Афтидан, 70 ёшли чолдек кўринади, лекин суриштирсанг бу «чол» яқинда 50 ёшлик юбилейини нишонлаган бўлади. Шунчаки, 4 йилдан буён ўтиравериб сўниб бўлган бўлади.
Лекин энг даҳшатлиси — ёвузлик одатий ҳол экани. Сен йиғинларда ёки вагон ичида кимдир билан танишиб қоласан. Беихтиёр суҳбатлашасан. У жуда ёқимли инсон, гап-сўзлари ҳам чин юракдан чиқади. Бу одамни нега қамашди экан-а, деб ўйлайсан. Қандайдир хато юз берган бўлиши керак, деб ҳисоблайсан. Суриштирсанг — у ўз онасини ўлдирган бўлиб чиқади. Ёки жанжалда кимнидир сўйиб қўйган. Ёки рулга ичиб ўтириб, кимнингдир боласини босиб кетган. Кўзларинг катта-катта бўлиб унга тикиласан, у эса қўлларини ёяди: шунақа бўлиб қолди-да, энди, дегандек. Шунақа онларда сен ўзингни инсонлар ва ҳаёт борасида ҳеч нарсани тушунмайдигандек ҳис қиласан ва бу ҳиссиётдан пешонангдан совуқ тер чиқиб кетади.
— Сизнинг мухолифатдаги сиёсатчи эканингизни зэклар қандай қабул қилишади?
— Қизиқиш билан. Симпатия ва қўллов билдирадиганлари ҳам бор. Ижтимоий тармоқлардаги обуначиларим ҳам учрайди, «иқтисодий» жиноятлар билан қамалганлар орасида мен учун овоз берган ва сайловларда имзо тўплаганлари ҳам учради.
Лекин кўпроқ одамлар янгиликлар ва прогнозлардан сўзлашимни илтимос қилишади. Кимдир фронтда амалда нималар бўлаётганини ҳикоя қилишни сўрайди, тинчлик музокаралари имконияти борми ёки аксинча ядровий уруш рўй берадими деб. Кимдир иқтисодий вазият бўйича фикримга қизиқади, ҳокимият алмашуви эҳтимолидан сўрайди.
Мен ўзим саволга тутадиган инсонлар ҳам учрайди. Қамоқхонада мен вазир ўринбосарлари, генераллар, ФХХ офицерлари билан ҳам танишдим. Уларнинг давлат тизими қандай ишлаши борасидаги фикрларини эшитиш қизиқ, чунки мен буни фақат сиртдан кўрганман, улар эса ичкаридан билишади. Булар билим орттириш учун хизмат қиладиган мулоқот бўлади.
Дарвоқе, ҳозир мен билан фронтдан қайтганига бир ой бўлган, қурол савдоси учун ушланган киши ўтирибди. У очиқчасига армиямиз фронт олд чизиғи ва орт қисмида аҳвол қандайлиги, жангчиларнинг иштиёқи қай даражада экани ва ҳарбий қисмлардаги муаммолардан гапириб берди. Бу чиндан ҳам биринчи қўлдан олинган, бўлиб ётган ишларни тўғри таҳлил қилишда асқатадиган фойдали ахборот.
— Зэклар Украинадаги урушга қандай муносабатда? Улар маҳбуслар ёлланаётганидан хабардорми, бу борада қандай фикрда?
— Мен қамоқхонада бу урушни қўллаган инсонни деярли учратмадим. Ундайлар бармоқ билан санарли. Ҳаттоки яқиндагина окопларда автомат билан ўтирган камерадошим ҳам Россия нима учун урушаётгани, «махсус ҳарбий амалиёт»нинг мақсадлари нима эканини тушунмаслигини тан олди.
Айрим аристонлар айни пайтда унчалик катта бўлмаган жиноий муддат хавфли даврларни панада кутиб ўтказиш, ҳарбий сафарбарликдан қутулиб қолиш учун айни муддао деб ҳазиллашишади.
Лекин бунда улар ҳазил қиляптими ёки жиддий гапиряптими — фарқлаш қийин.
Маҳбусларни ёллаш масаласига келсак, бу мавзу ўз долзарблигини йўқотган. Ўтган кузда қамоқхона йиғинлари автозакларда кескин муҳокамалар келтириб чиқарган. Кузатувларимга кўра, маҳбусларнинг катта қисми «Вагнер» билан шартнома имзолаб, озодликка эришиш имкониятига ишонқирамай қарашади. Одамлар аҳмоқ эмас, бу бир томонга чипта экани, зэкларни «тўп еми» сифатида йиғишаётгани, уларнинг ўлиги билан Украина ҚКнинг мудофаа истеҳкомларини тўлдириш ният қилинганини англаб туришибди.
Лекин мен ёлланишга тайёр одамларни ҳам кўрдим. Бундай зэкларни икки тоифага бўлган бўлардим. Биринчиси — катта муддатга қамалганлар ва панжара ортидан чиқиб кетиш учун ҳар қандай имкониятдан фойдаланмоқчи бўлаётганлардир. Улар учун уруш рус рулеткаси сингари бир нарса, улар озодликка чиқиш учун жони билан риск қилишга ҳам тайёр. Иккинчи тоифага ўнгланмаган ижтимоий муҳитдан етишиб чиққан, ўғрилик, босқинчилик ва наркотиклар учун қамалган ёш йигитлар киради. Ёлланма жангариларнинг маошлари миқдори маълум қилинганда уларда ўзини сақлаш инстинкти ўчиб қолади. Уруш пул ишлаб топиш, бойиш воситасидек кўринади.
— Тутқунликда нималарга нисбатан фикрингиз тубдан ўзгарди?
— Вақтга ва унинг қийматига нисбатан фикрим жуда ўзгарди. Озодликда вақтинг жуда кўп, уни бемалол сарфлашинг мумкиндек туюлади. Қамоқда эса қотиб қолган муҳитда кунлар бир хилдек бўлиб қолади ва учиб ўта бошлайди. У билан бирга ҳаётинг ҳам учиб ўтаётганини тушуна бошлайсан.
Аслида бундай хаёллардан сўнг тушкунликка тушиб, руҳан синиб қолиш ҳеч гап эмас. Мен бунақасига атрофимда бир неча марта гувоҳ бўлдим. Баъзан аристонлар қоқшол бўлгандек, бир неса сутка кетма-кет шконкада қимирламасдан, кўзини бир нуқтага қадаганча ётиб қолиши мумкин. Бу — мени ҳаётий тонусни сақлаб қолишга, кунларни турли-туман ўтказишга ва ўзимни бирор нарса билан банд қилишга чоғлантирувчи қўрқинчли ҳолат. Шунинг учун мен кўп ўқийман, ҳар куни хатларга ва журналистларнинг саволларига жавоб бераман, сайрлар ва спортзалда турли жисмоний машқлар бажараман.
Умуман олганда, мен ўзим ишонган нарсаларга, ўз принципларимга — мени ўлимдан асрайдиган, мени кучли қиладиган нарсаларга янада мустаҳкамроқ ёпишиб олдим.
«Нолинчи йиллар бошларидаёқ амбиция ва манманликни йиғиштириб, ягона демократик партия тузиш керак эди»
— Маслакдошларингиз қандай ўтирганини кузатяпсизми?
— Албатта. Адвокатларим келганда янги ҳибслардан, бошқа сиёсий маҳбуслар билан нималар бўлаётганидан сўрайман. Баъзан кимгадир салом ва қўллов сўзлари жўнатишим ҳам мумкин. Ҳибсга олинган мухолифатчиларнинг айримлари билан қамоқхона йўлакларида, йиғинларда кўришиб қолганман, ижтимоий тармоқларда уларнинг судлари ҳақида ҳикоя қилдим, уларга қандайдир ёрдам бериш, уларнинг тақдирига диққатни жалб этишга ҳаракат қилдим.
Ўртоқларимнинг тажрибасидан келиб чиқсам, қамоқхонада ўтириш колонияда ўтиришдан осонроқ. Сиёсий маҳбусларни лагерларда сақлаш шароитлари сезиларли тарзда ёмонлашган, айрим жойларда қийноқлар қўлланмоқда.
Алексей Навалнийни жарима изоляторига тинмасдан қамаш, олдига ювинмайдиган ва ҳожат қоғозидан фойдаланмайдиган иркит зэкни ўтқазиш билан синдиришмоқда. Андрей Пивоваровни Карелияда учрашувлар, жўнатмалар, тоза ҳаво, ҳаттоки ёзув қуролларидан маҳрум қилиб, тўғридан тўғри камера типидаги хонага тиқиб қўйишган. Алексей Гориновнинг шахсий хатларини эса отряд бараки олдида баралла ўқиб, тақҳирлашмоқда.
Биз барчамиз бу тизим қандай ишлашини жуда яхши биламиз, унинг вазифаси — руҳиятга таъсир ўтказиш, шафқат қилишни ўтиниб сўрашга мажбурлаш, моҳиятан шахс сифатида синиб, тиз чўкишга мажбур қилиш. Яқин кунларда буларнинг барчаси менинг бошимга ҳам тушишини тушуниб турибман. Ўзимни руҳан тайёрлаб, зарбани мардонавор қабул қилишимни кутмоқдаман. Умид қиламанки, ўзимнинг ҳақлигимга ишончим, ҳаётга файласуфона қарашим, ҳазилкашлигим менга бунда ёрдам беради.
— Навалний қамоқхонадан туриб Украинадаги уруш ҳақида 15 та тезис ёзди. Бу ҳақда фикрингиз?
— Менга Навалний панжара ортидаги қийноқ шароитларида ўтириб ҳам давлат арбобидек фикрлаши, мамлакатни кризисдан олиб чиқиш йўлларини излаётгани ёқади. Унинг позицияси менга жуда яқин, Алексей томонидан тузилган тезислар чиндан ҳам ҳарбий можарони тинч йўл билан ҳал қилиш, Россияни цивилизациялашган давлатлар қаторига қайтариш учун асос бўлиши мумкин. Ўз-ўзидан тушунарлики, жорий ҳокимият даврида буларни қилиб бўлмайди, лекин келгуси ҳокимият Путин томонидан ишга туширилган агрессияга жавобгарлик учун масъулиятни муҳокама қилишига тўғри келади.
— Навалний «Қрим ва бутерброд» тўғрисидаги позициясини ўзгартирганига қандай қарайсиз?
— Мен Навалний уни қандайдир радикал даражада ўзгартирди, дея олмайман. Ҳа, бир пайтлар у бутерброд борасида муваффақиятсиз метафорадан фойдаланган, бу кўплаб фикр чайқовчилиги учун сабаб бўлган. Лекин Қримда энг биринчи «яшил одамчалар» пайдо бўлган кундан бошлаб у содир бўлаётган ҳодисаларни аннексия ва Россия томонидан халқаро мажбуриятларнинг бузилиши, деб атаган. Алексей ҳозир ҳам шундай дейишда давом этмоқда.
— Ўзингизнинг Қрим борасидаги позициянгиз ҳақида қандай фикрдасиз? 2015 йилда шундай деган эдингиз: «Биринчи вариант — Қримни кенг автономия ва русийзабон аҳолининг ҳуқуқларини кафолатлаб, Украина таркибига қайтариш. Иккинчиси — Украинага маълум бир компенсация тўлаб бериб, Қримни Россия таркибида қолдириш. Лекин бу қарорни Украина томони қабул қилиши керак. Учинчиси — Қримда қандайдир давлат шаклантириш, унга ҳам Россиянинг, ҳам Украинанинг суверенитети амал қилиши». Ўшанда ўзингиз ҳам «рус дунёси»нинг хавфига етарли тарзда баҳо бера олмагандек, ўзингиз ҳам империячилик нарративларини тилга олгандек кўринмаяптими?
— Ол-а! Саволларни ёмон тузгансиз! Ҳали ҳеч ким мени империализмда айбламаган эди. Эслатиб ўтаман, 2015 йилда мен Москвада, Киевда, Брюсселда, Парижда ва дунёнинг бошқа пойтахтларида «Путин. Уруш» номли докладимни тақдим этганман. Бу докладни Борис Немцов ёзиб бошлаган эди, у февралда ўлдирилди, мен у бошлаган ишни тугатиб қўйдим. Бу ҳужжат 2014 йилда Украина шарқига қурол-яроғ, «таътилдагилар», шунингдек армия мунтазам қисмларини жўнатиб, айнан Владимир Путин урушни бошлагани ҳақида кўплаб далилларни бир жойга тўплаган. Докладда Қримга алоҳида бўлим ажратилган, у ерда яриморол ноқонуний эгалланишига холисона баҳо бериб, аннексия механизмини деталларигача санаб берганман.
Ўшанда кризисдан чиқиб кетишнинг тинч ва дипломатик усули топилиши мумкиндек туюлганди. Бундай чиқиш йўлини барча — Европа етакчилари, Украина раҳбарлари ҳам излашган. Улар Путин билан Минскда музокара столига ўтиришган. Мен ҳам, ўртоқларим ҳам урушнинг авж олиши ва инсонлар ўлимига сабаб бўлмайдиган ечимларни топишга ҳаракат қилганмиз. Сиёсатчиларнинг иши ҳам шундан иборат: критик вазиятлардан чиқиб кетиш йўлини излаш.
Мен «рус дунёси» таҳдидига етарли баҳо бера олмаганманми? Албатта, етарли тарзда баҳолай олмаганман. Бутун жаҳон ҳамжамияти каби.
Путин Европа марказида Иккинчи жаҳон уруши давридан буён энг йирик, юз минглаб инсонларнинг қурбон бўлиши, миллионлаб қочқинларга сабаб бўлувчи урушни очиши кимнинг хаёлига келибди дейсиз? Фикримча, Кремлда ўтирганларнинг аксарияти учун ҳам бундай аблаҳлик ҳақиқий шок бўлган. Сизнинг таънангиз адолатли, мен ўзимни оқламоқчи ҳам эмасман. Ўшандаёқ биз Путин аслида кимлиги ва у нималарга қодир эканини тушунишимиз керак эди. Лекин, афтидан, буни фақат Борис Немцов тушунган ва ўлимидан бир неча ой аввал Путинга лўнда ва қатъий таъриф берган.
— Украиналикларнинг ҳар қандай рус сиёсатчилари, ҳаттоки мухолифатдагиларга ҳам негатив муносабатига қандай қарайсиз?
— Яшириб ўтирмайман: бундай қатъийликдан дилим оғрийди. Аслида, россиялик сиёсатчилар орасида ҳам, умуман, жамиятимизда бу урушдан даҳшатга тушган инсонлар жуда кўп. Лекин ҳозир буни кимга ҳам тушунтириб бўларди? Бизнинг мамлакатимиз ҳудудидан танклар колоннаси бостириб кирмоқда, бутун шаҳарларни култепа қилаётган ракеталар учмоқда. Ҳозир украиналиклар учун оралиқ ранг йўқ. Улар бизнинг барчамизни ҳукуматимизга уларнинг ватанига нисбатан агрессия қилишига йўл қўйиб беришда айбламоқда. Балки Россия ҳам мана шундай ҳужум қурбони бўлганида кўпчилигимизни худди шундай ҳиссиёт чулғаб олган бўлармиди.
Бу урушнинг чандиғи халқларимиз ўртасидаги муносабатларда узоқ вақт сақланиб туриши аниқ. Лекин ҳаммаси эртами-кечми, тугайди. Россияда ҳокимият ўзгаради, кунларнинг бирида биз мулоқот қила бошлаймиз.
Россия ва Украина доим қўшни бўлиб қолади, биз учун мамлакатларимиз суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилишга асосланган ўзаро яхши муносабатларни қуриш ҳаётий муҳим масала.
— Россия мухолифати ичидаги тарқоқлик ва туганмас жанглар ҳақида нима фикрдасиз?
— Менимча, кўпчилик шунчаки чарчаган ва ҳиссий жиҳатдан ҳолдан тойган. Умидсизлик ва кучсизлик туфайли жаҳлланиш тўпланиб бормоқда. Инсоний жиҳатдан буни тушуниш мумкин: тирик одамлар, стресс, ҳиссиётлар… Бироқ буларнинг барига барибир чек қўйиш фурсати етган.
Дарвоқе, одамнинг можароларга тортилишини камайтиришнинг оддий ва самарали усули бор. Тасаввур қилинг, ижтимоий тармоқда сиз ғазабни кескин қўзғатувчи нимадир кўриб қолдингиз. Ғазабингиз тушунарли ва адолатли, лекин бунга нисбатан шарҳ ёзиш ва нариги томонни риторик жиҳатдан йўқ қилишга шошилманг. Бир-бир ярим соат пауза олинг, аччиқ чой ичинг, мушугингизни эркаланг, севимли инсонингизга қўнғироқ қилинг… Шундан сўнг клавиатура қаршисига қайтиб келганингизда ғазабга бурканган шарҳ ёзингингиз келмай қолади.
Ҳозир урушга қаршилар билан оммавий жанжалнинг ҳар бири — бу шунчаки муносабатларга ойдинлик киритиш эмас, агрессия сабабчиларининг кучига куч қўшиш ҳамдир. Нафас чиқариш керак, дўстлар. Яхшиси келинглар, Пригожин, Шойгу ва Гиркин бир-бирига кувалда билан таҳдид қилаётганини томоша қилайлик.
— Россия мухолифати режимга қачон ютқазди, деб ўйлайсиз? Ахир бу 2022 йилнинг 24 февралидамас, аввалроқ содир бўлган-ку?
— Мен буни бир ўйин деб атамаган бўлардим. Бу қандай ўйин бўлдики, шахмат тахтасига ўтирганингда, қўлларингни қайириб, бошингга қоп кийдириб, тепа бошлашса? Бу қандай ўйин бўлдики, мухолифат етакчисини ошкора отиб ташлашади, бошқасини жанговар оғу билан заҳарлашади, қочишга улгурмаганлар ва мамлакатни тарк этишни истамаганларни қамоқхоналарга тиқиб ташлашади? Бу ўйинда ғолиб чиқиш учун нима қилиш керак? Мусобақа қоидаларини қаерда ўқиш мумкин?
Нима ҳақида гапираётганингизни тушунмадим.
Тан оламан, мухолифат жуда кўп хатоларга йўл қўйди. Нолинчи йиллар бошларида амбиция ва димоғдорликни бир чеккага йиғиштириб, бирлашган демократик партия тузиш керак эди.
Ҳар бир президентлик сайловларида мухолифатдан ягона номзод илгари сурилиши ва уни аниқлашнинг тушунарли жараёни бўлиши керак эди. Анча аввалдан оммавийликка урғу бериб, «элитар калондимоғлик»дан воз кечиш, касаба уюшмалари билан ишлаш лозим эди… Барча хатолар, янглиш ҳисоб-китоблар, камчиликлар кўриниб турибди. Мен улар учун жавобгар бўлган инсонлардан бириман.
Лекин бир нарсани тушуниш муҳим: агар бу хатоларга йўл қўйилмаган тақдирда ҳам Путин тизими доирасида мухолифат муваффақиятга эришган, Кремлдаги ҳокимият тинч йўл билан алмашган бўлиши факт эмас. Чунки, моҳиятан Россияда чорак асрки ҳокимиятни куч ва ҳар қандай воситалар билан ушлаб туришга тайёр энг чинакам ҳарбий-полиция хунтаси ҳукмронлик қилмоқда. Хуллас, бу ерда алангали саломни Елцин оиласига, хусусан унинг қизи Татяна Дяченко ва Валентин Юмашевга йўллаш керак. Улар 1999 йилда асосий сиёсий қарорларни қабул қилишган ва ўз хавфсизлиги кафолати эвазига ҳокимиятни чекистларга топширишган. Моҳиятан, ўз териси омон қолиши учун мамлакат ва унинг келажагини ўртага тикиб юборишган.
«Диктаторнинг кўп қусурлари — золимлигини ҳам, коррупциясини ҳам, ўзбошимчалигини ҳам кечиришлари мумкин. Лекин бўшанглигини кечиришмайди»
— Сиз Путин кетгач «бир ярим-икки йил» кучишлатарлар режими амалда бўлиши, сўнг «йирик умумфуқаролик норозилик тўлқини» пайдо бўлиши айтгансиз. Ҳозирча Путиннинг йўқ бўлишига ҳам асос кўринмаяпти. Бу норозилик қандай вужудга келади?
— Дастлабки шартлар етарли. Ўтган йил ичида Путин «барқарорлик кафолати»дан барчамизнинг ҳаётимизни булғаётган ва ҳеч кимни қониқтирмаётган инсонга айланди. Унинг бутун атрофи, юзлаб амалдорлар санкция остида. Олигархлар кўпмиллиардлик активларидан ва одатий комфортидан ажралди. Оддий одамларни кўчаларда тутиб олиб, фронтда ўлимга жўнатишмоқда ёки мамлакатни тарк этишга мажбур қилишмоқда. Путин режими йиллаб таяниб келган барча ижтимоий шартномалар, ёзилмаган қоидалар ва тушунчалар бузилиб бўлди.
Агар Путин ўз хатарли найранги билан ишончли ғалабага эриша олганида катта эҳтимол билан вазият яна барқарорлашарди. Агар унинг режаларига кўра Украина қуролли кучлари шиддат билан янчиб ташланганида, Зеленский Украинадан қочиб кетганида, унинг ўрнига Киевда қанақадир қўғирчоқ ўтқазилганда, барчаси кечириларди. Лекин ваъда қилинган ғалаба ўрнига у Россияни қонли сарсонгарчиликка мубтало қилди, бу хонавайрон бўлиш ва хавф-хатарни кўпайтиради, барчани эртанги кунга ишончдан маҳрум этади.
Армиянинг муаммолари ҳам кўзга ташланиб қолди, бунинг ортидан Путиннинг тарафдорлари ҳам миллий шармандалик ҳиссини туя бошлади. Ҳавода мағлубият иси тобора аниқроқ анқимоқда.
Боз устига халқаро трибунал истиқболи узоқдан кўзга ташланиб турибди, Кремл ва Оқ уйда бундай сценарийдан жуда кўпчилик ташвишга тушиб қолган. Буниси энди ҳазил эмас.
Урушнинг биринчи йили якунлари элитанинг шок, депрессия ва ниҳоятда эзилган ҳолати бўлди. Тармоққа сизган Иосиф Пригожин ва олигарх Аҳмедовнинг сўзлашувлари бунга яққол исбот. Аниқ ишонаманки, санкциялар билан тўқнаш келиб, активларидан ажралганларнинг барчасининг миясида шунга ўхшаш хулосалар ғужғон ўйнамоқда.
Кучишлатар тизимларида ҳам тўлақонли бошбошдоқлик ҳукмрон. Мудофаа вазирлиги, «Вагнер» ХҲК, қодировчилар бир-бирига қарши шунчалик жон-жаҳди билан курашмоқдаки, айрим вақтлар украинларни эсидан ҳам чиқариб қўйишмоқда. Путин эса бу жанжалларга чек қўйишга қодир эмас ва муаммолардан ўзини йироқроқ тутмоқда.
Жамиятда эса бу воқеалар фонида умидсизлик объектив равишда кучаймоқда. Ваъда қилинган муваффақиятлар йўқлиги, шунингдек уруш келтириб чиқарган ижтимоий муаммолар сабаб яширин норозилик кучаймоқда, уни ҳаттоки Кремлдагилар ҳам 35 фоизга баҳолашмоқда.
Диктаторнинг барча қусурлари — золимлиги ҳам, коррупционер экани ҳам, ўзбошимчалиги ҳам кечирилиши мумкин. Лекин бўшанг диктатор кечирилмайди. Аёнки, Путин ўзининг буюк стратег ва ғолиб образини бузиб, Украина билан тиқилиб қолди. Ҳа, ҳозирча элитанинг норозилиги ва халқнинг ғазабланиши сиёсий иродага дўнгани йўқ. Лекин, тахмин қиламанки, бу вақт масаласи ва унинг тескари ҳисоби аллақачон ишга тушган.
— Сиз ўзингиз ва қолган мухолифатчи сиёсатчиларнинг озод бўлишини қандай тасаввур қиласиз? Техник томондан бу қандай юз беради?
— Бундай нарсаларни прогноз қилиш қийин, лекин мухолифатчилар сиёсий амнистия туфайли озодликка чиқади. Агар ҳокимият алмашса, амнистия юз бериши аниқ. Ҳаттоки, Путиннинг ўрнига унинг атрофидагилардан бири тахтга ўтирса ҳам. Агар президентлик курсисини Қодиров ёки Пригожинга ўхшаган экзотик ворис эгалласа, бунисига ишониш қийин, улар ҳам санкцияларни юмшатиш учун жаҳон ҳамжамияти билан мулоқотни йўлга қўйишдан манфаатдор бўлади. Амнистиясиз ҳеч қандай мулоқот бўлмайди.
Умуман, сиёсий амнистиялар амалиёти совет даврида ҳам бўлган. Яқинда Эронда амнистия юз берди, норозилик акцияларида қатнашган юзлаб ҳибсдаги инсонлар озодликка чиқарилди. Ҳаттоки Лукашенко ҳам Евроиттифоқдан нимадир сўраш илинжида ўз рақибларини қамоқдан чиқарган.
Дарвоқе, Россияда амнистия Путин даврида ҳам юз бериши мумкинлигини инкор этмайман. Агар уруш у ёки бу кўринишда тинч музокаралар билан якунланса, кун тартибидаги масалалардан бири Россия агрессиясини танқид остига олган инсонларни панжара ортидан озод қилиш бўлиши мумкин.
— Сизга 8,5 йил беришди — бу бир инсон умри миқёсида анча узоқ муддат. Шу муддатнинг барчасини ўтайман, деб ўйлайсизми? Бу тажриба сизга нима учун керак?
— Бу «анча узоқ» эмас, даҳшатли даражада узоқ муддат.
2014 йилдаги ўзингизни эслай оласизми? Энди ўша пайтдан бугунги кунгача бўлган барча нарса ҳаётингиздан шунчаки кесиб ташланганини тасаввур қилиб кўринг. Ҳаётингизда фақат камералар, йиғинлар, этаплар, бараклардан бўлак ҳеч нарса бўлмаган. Мана, 8,5 йиллик тутқунлик нима дегани! Россияда судлар қотиллар ва босқинчиларга ҳам бундан камроқ муддат бериши сир эмас.
Ҳа, мен, эҳтимол бу муддатда тўлиқ қамоқда ўтиришим мумкинлигини инкор этмайман. Буни доим тушунганман. Бу фикрни қабул қилиш жуда қийин ва мен яхшироғидан умид қиламан. Лекин ўзимни руҳан озодликни энди 2030 йилда кўришга тайёрлаяпман. Бу мени синдириб қўймаслигига ишонаман. Кунларнинг бирида мен барибир бу ердан чиқаман ва ҳисбга олинган кунимга нисбатан аниқ донороқ бўламан. Ҳали ҳаётимда кўп нарсаларга улгуриб қолишимдан умидворман.
— Россиянинг Чеченистон билан умумий келажаги борми? Россия ўзининг айрим ҳудудларини йўқотиши мумкинми, бунга қандай муносабатдасиз?
— Россиянинг парчаланиш таҳдиди бор ва у биринчи навбатда пружина эффекти деган нарса билан боғлиқ. Йигирма тўрт йилдирки Путин ҳудудлардан тобора ваколатларни, сиёсий ҳуқуқлар, солиқлар, табиий ресурсларни олиб қўйиб, қатъий марказлаштириш сиёсатини юритмоқда. Барча масалалар, ҳаттоки энг майдаларини ҳам Москвадаги кабинетларда ҳал қилишга тўғри келмоқда. Эсимда, Киров области губернатори бўлиб ишлаётганида Никита Белих унинг иш жойи Киров шаҳрида эмас, Молия вазирлиги қабулхонасида эканидан шикоят қилган эди. У областни ривожлантириш учун пул сўраб сарсон бўлган. Энди эса губернаторликка Путинга содиқ одамлар, унинг собиқ тансоқчилари тайинланмоқда. Шаҳар мэрларини сайлашдан ҳам секин-аста воз кечилди.
Ўз-ўзидан тушунарлики, Москвада ҳокимият инқирози рўй берадиган бўлса, Кремл томонидан босилган пружина ўзини кескин ростлайди. Бу сепаратизм кучайишига, ажралиб чиқишга интилиш, умуман, жойларда марказдан қочиш кучи пайдо бўлишига олиб келади. Бу ҳолатда Россиянинг бўлажак ҳукуматининг реакцияси муҳим аҳамият касб этади. Ҳудудларни куч ва таҳдид билан ушлаб туриш қонли тўқнашувлар, фуқаролик уруши ва мамлакатнинг парчаланишига олиб келади.
Агар Москва ҳудудларга ҳалол шартнома таклиф этса ва федератив давлат шаклини қайта таъсис этса, биз бу инқироздан янада кучга тўлиб, янгиланган мамлакат сифатида чиқиб кетамиз.
Ҳа, ҳудудларда ўзининг маҳаллий кучли ҳокимияти бўлади, маҳаллий бюджетларда кўпроқ пул қола бошлайди, ўзини ўзини бошқариш фаоллашади. Лекин бунда қўрқинчли нарсанинг ўзи йўқ: нормал федератив давлатлар мана шундай ишлайди аслида. Ҳудудлар ва республикалар битта ягона давлат доирасида мавжуд бўлади, чунки бу улар учун фойдали бўлади. Марказни ҳам уларга таҳдид қилиб, сувини сиқиб ичиш эмас, уларнинг равнақ топиши чоғлантириб туради.
Федерализмнинг ривожланиши бизнинг оммавий сиёсатимизни тирилтиришга ҳам хизмат қилади. Масалан, ўзини губернатор сифатида яхши намоён қилган ҳудудлардаги кучли етакчилар истиқболда президентлик лавозимига номзод бўлишади. Бу рақобатга сабаб бўлади, «Ҳозирги президент бўлмаса, ўрнига ким?» деган саволларга ўрин қолдирмайди.
Лекин Чеченистон бу борада бошқалардан фарқли кўринишга эга, бу масала сизни алоҳида нега қизиқтираётганини жуда яхши тушуниб турибман. Бошқа ҳудудлардан фарқли ўлароқ, Чеченистон бугунги кунда моҳиятан Қодиров томонидан яратилган мустақил давлат кўринишига эга. Бунга федерал марказнинг бепарволиги бош сабаб. Чеченистон Россия ҳудуди сифатида формал кўринишга эга. Рамзан аҳолининг лояллигига қўрқув ва қатағонлар орқали эришган. Агар Россия ҳукумати Чеченистон халқига Қодиров диктатурасидан халос қилишни, республиканинг федерал марказга манфаатли бирлашувини таклиф қилса, бу жон-жон деб қабул қилинади. Биз умумий тил топа олишимизга асло шубҳа қилмайман.
— Ўзингиз президентлик лавозими учун курашиб кўрган бўлармидингиз?
— Менда бундай амбиция бўлмаган. Қачондир пайдо бўлар.
— Сиз ҳамон «Келажакдаги гўзал Россия»га ишонасизми?
— Россия ё эркин, тинч ва бахтли давлат бўлади. Ёки ички зиддиятлар ва тарангликлар туфайли СССР каби дунё харитасидан ўчиб кетади. Бизнинг авлоднинг миссияси – ўз уйимизда тартиб ўрнатиш ва иккинчи сценарий такрорланишининг олдини олишдан иборат. Буни эплашимизга ишонаман.
“Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг
