АҚШ ташқи сиёсати бутунлай демонтаж қилинадими?

Трампнинг қарашлари ва услублари Американинг анъанавий сиёсий элитасиникидан фарқ қилади, у моддий манфаатларни устун қўйиб, халқаро ҳуқуқ ва анъанавий дипломатияни иккинчи даражага туширмоқда.

АҚШнинг глобал етакчилигини заифлаштириш ёки кучайтириш борасида экспертлар турлича фикрда, бироқ Трампнинг ҳаракатлари Европа, Россия ва Хитой билан муносабатларда муҳим ўзгаришларга сабаб бўлиши аниқ.

«Геосиёсат» лойиҳасида меҳмон бўлган сиёсатшунослар мавзу юзасидан ўз фикрларини билдирди.

Трамп нима учун АҚШни глобал қудрат тахтидан туширяпти?

— Камолиддин Раббимов: Американинг асосчи оталари АҚШни миллий федерал давлат сифатида шакллантирган. Яъни Американинг дунё ишларига аралашуви Биринчи жаҳон урушидан кейин, дунё ҳокимиятига келиши эса Иккинчи жаҳон урушидан кейин, шунингдек, дунёда тўлиқ монополистик қудратни шакллантириши – совет иттифоқи қулаганидан кейин юз берган эди.

Инсоният пайдо бўлгандан бери дунёни бошқарган империялар, қудратли давлатлар ҳар доим Евросиё қитъасида бўлган, масалан, Наполеон, Искандар Зулқарнайн, Амир Темур ва Чингизхонлар шулар жумласидан. 1990-йиллардан кейин инсоният тарихида биринчи марта дунёни бошқариб турган пойтахт бошқа қитъага, яъни Шимолий Америкага кўчган.

Доналд Трамп сиёсий элита томонидан қабул қилинмайди. Жумладан, республикачилар ҳам ноиложликдан у билан ишламоқда, чунки Американинг демократик ўйин қоидасига кўра, айнан у ҳокимият тепасига келди. Унинг иккинчи марта президентликка сайланишини ҳеч ким кутмаганди. Бу америкаликларнинг глобал сиёсатдан чарчаганини билдиради, улар АҚШнинг дунё сиёсатига аралашиши ва триллионлаб доллар пул ажратиши натижасида ички ишлар қолиб кетяпти деб ҳисоблашмоқда. Шунинг учун ҳам Байден ҳокимиятга келганда Американинг ички инфраструктураси учун 2-3 триллион доллар маблағ ажратган эди.

Американинг ҳозиргача шаклланган империяси учун Трампнинг мазкур эксперименти нима билан тугашини тахмин қилиш ниҳоятда қийин. Лекин бу шаклланган муносабатларга катта зарба беради, бу жуда ҳам катта демонтаж. Агар Америка глобал ўйинларда етакчилик моделидан воз кечса, янги модел қандай бўлишини ҳам билмаймиз. Америка тўлиқ уйга қайтадими?

Ҳозирда USAID тарк этаётган ҳудудларда Хитой ўзи молиялаштиришни таклиф қилмоқда. Бу ҳолатдан Путин ҳам жуда хурсанд, унинг матбуот котиби Песков ҳам Трампга нисбатан чуқур ҳурмат билан мурожаат қилмоқда. Доналд Трамп президентликка қадар бирор дақиқа давлат ишларига аралашмаган ёки армияда хизмат қилмаган ва мамлакат тарихида бундай тарзда ҳокимият тепасига келган ягона давлат раҳбари ҳисобланади. Шу пайтгача сайланган президентлар, губернатор, вазир ва у ёки бу сиёсатчилар бўлган. Трамп эса ҳокимият тепасига келиб айнан улар шу вақтгача шакллантирган ўйин қоидасини инкор қиляпти.

— Шуҳрат Расулов: Трампнинг Америкада ўзидан олдин сайланган президентлардан асосий фарқи шундаки, Трамп сиёсий ўлчамлар билан фикрламайди ва уларни тушунмайди, халқаро ҳуқуқ нормаларини ҳисобга олмайди ва уларни ҳам тушунмайди, шунингдек, у учун энг муҳим нарса моддий манфаатлар ҳисобланади. Мана шу учта жиҳат Трампни бошқа президентлардан фарқлаб туради. Тўрт йилдан кейин Американинг келгуси лидерлари ушбу маёқни қайта тиклаш учун катта сиёсий, иқтисодий ва маънавий куч сарфлашига тўғри келади.

Трамп ҳозирда ички сиёсатда ҳам, ташқи сиёсатда ҳам бир қатор ўзгаришларни амалга оширмоқда. Трамп ўзининг ҳаракатларини иқтисодий ислоҳот деб атаб давлат машинасини бузишга киришди. Бу ислоҳотлар эса ўз навбатида Америкага жуда қимматга тушиши мумкин.

— Камолиддин Раббимов: Ҳаттоки Трамп ҳокимиятдан кетгандан кейин ҳам унинг тарафдорлари ҳокимиятда қолиши эҳтимоли бор. Америка қонунига кўра, президент бўладиган шахс фақат Америка тупроғида туғилган бўлиши керак. Илон Маск Жанубий Африка Республикасида туғилган ва у Жанубий Африкага қарши уруш эълон қилди. Унинг президент бўлиш борасида ўз амбициялари бор ва у мамлакат президентига айланиш орқали Америка қонунчилигини ўзгартирмоқчи. Маълумотларга кўра, Доналд Трамп ҳокимиятдан кетганидан кейин унинг тарафдорлари бўлган Илон Маск, Марко Рубио ва бошқалар президентликка янги номзодлар бўлиши мумкин.

— Ойбек Сирожов: Трампнинг мақсади Американинг глобал қудратини тушириш эмас, балки уни янада кучайтиришдир. У бу йўлда Америка учун урф бўлмаган қадриятлар ва услублардан фойдаланиши атрофдагиларга бироз эриш туюляпти холос. Агар соғлом рақобат ҳақида гапирадиган бўлсак, экспертлар 2030-2035 йилларга бориб, Хитой Америка Қўшма Штатларидан кўплаб кўрсаткичлар бўйича ўзиб кетишини тахмин қилишган эди. Трамп маъмурияти Хитойни чеклаш учун ўзига хос усуллардан фойдаланмоқда. Мана шундай ёндашувларнинг ҳар бири Американинг глобал қудратини таъминлашга қаратилган.

Кўплаб экспертлар таъкидлаганидек, унинг олиб бораётган сиёсати қанчалик муваффақиятли бўлишини вақт кўрсатади. Яна бу ерда битта муҳим жиҳат бор ва бу Россия ҳамда Хитой иттифоқи. Бугун Американинг мана шундай сиёсатидан Россия ва Хитой иттифоқ шакллантириш орқали самарали фойдалана олиши ёки акси бўлиши муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари, ҳозирда Трампнинг асл режа ва мақсадлари барча учун мавҳум ҳисобланади.

— Абдували Сойибназаров: Пентагоннинг янги раҳбари таъкидлаганидек, Америка ўз манфаатларини чеклаш эмас, балки янада ёйиш, фақат изоляционизмга асосланиш эмас, балки янгича ёндашув асосида Хитой билан Россия ўртасини совитиш, яъни уларни айириш ва иттифоқчи бўлишига йўл қўймасликни кўзлаган, чунки Хитой АҚШнинг глобал етакчилигига хавф туғдириши мумкин бўлган давлатлардан бири. Қолаверса, БРИКСга ўхшаган давлатлар бирикмаси пайдо бўлди ва АҚШ глобал жанубнинг бирикиб, унинг таъсир доирасини чеклашига йўл қўймасликка ҳаракат қилмоқда.

АҚШ ва Европанинг Украина бўйича позицияси номутаносиблашдими?

— Камолиддин Раббимов: Аслини олганда уларнинг позицияси олдиндан бир хил бўлмаган, ҳозир эса Россия билан қарама-қаршиликда Америка ва Европа ўзаро келишмовчиликка дуч келмоқда. Европа иттифоқида иккита муҳим давлат бор, булар Франция ва Германия.

Франция азалдан англо-саксонларга ишонмаган ва АҚШни ҳам, Британияни ҳам масофада ушлаш позициясида бўлган ва бу позициясини ҳозиргача сақлаб қолган. Франция раҳбарияти вақт-вақти билан Америкага эмас, ўзига ишониш лозимлигини таъкидлаб НАТОнинг айрим ҳарбий лойиҳаларини тарк этган йиллари ҳам бўлган.

Доналд Трамп келиши билан бу бўлиниш янада кучайди, бугун НАТОда икки қутб эмас, балки 3-4 та қутб пайдо бўлган бўлиши ҳам мумкин. Кеча Трамп аввал Путин билан 1,5 соат гаплашган, сўнгра Зеленский билан эса анча қисқа суҳбатлашган. Ҳозир Зеленский мураккаб аҳволда, чунки Трамп билан тўқнашишни истамайди. Унинг командаси Украинани ҳимоя қилиш учун дипломатик воситаларни қўлламоқда. Таъкидланганидек, Трамп кучли шахслар билан гаплашишни маъқул кўради. Аммо кейинги куни унинг позицияси юмшай бошлади. “Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг