Фото: Getty Images
Озарбойжон самолёти ҳалокати ва унинг Россия ҳаво ҳужумидан ҳимоя тизими томонидан уриб туширилгани ҳақидаги тахминлар икки давлат ўртасидаги муносабатларни кескинлаштирди. Президент Илҳом Алиев Москвага нисбатан бир нечта кескин баёнот берди, Бокуда эса Россиянинг маданий маркази «Русский Дом»ни ёпишга қарор қилинди.
Бу воқеаларга жавобан, Россиядаги пропагандистлар Озарбойжон фуқароларини мамлакатдан ҳайдаб чиқаришга чақиришмоқда. Икки давлат ўртасидаги информацион қарама-қаршилик кучайиб бормоқда ва бу муносабатлар янада кескинлашишига сабаб бўлиши мумкин.
AZAL самолёти ҳалокати: воқеалар қандай ривожланди?
Ўтган ёз охирида украин ҳарбийлари Россиянинг Курск областига бостириб кирганида, Владимир Путин бу ҳақда изоҳ бермаган, аксинча, кутилмаганда Бокуга ташриф буюрганди. У ерда уни президент Илҳом Алиев кутиб олди. Оммага эълон қилинган суратларга кўра, улар президент дачасида оилавий муҳитда учрашган, бу эса уларнинг дўстона муносабатларидан далолат бергандек эди.
2024 йил ёзида Алиев Путинни рафиқаси билан биргаликда кутиб олганди
Бироқ декабр ойида Боку–Грозний йўналишида учган AZAL авиакомпаниясига тегишли самолёт Қозоғистоннинг Оқтов шаҳрида мажбурий қўниш пайтида ҳалокатга учради. 38 киши ҳалок бўлди, фақат самолётнинг дум қисмида бўлган 29 киши омон қолди.
Мутахассислар самолёт Грозний ҳаво ҳудудига кирганда унинг сунъий йўлдош навигация тизимлари ишдан чиққанини тахмин қилмоқда. Бу Россиянинг радиоэлектрон кураш тизимлари ишлатилгани билан боғлиқ бўлиши мумкин. Кейин эса, самолётга Россиянинг ҳаво ҳужумидан ҳимоя тизими томонидан ракета урилгани ҳақида тахминлар пайдо бўлди. Бу Украина дронларига қарши ҳимоя вақтида содир бўлган бўлиши эҳтимолдан холи эмас.
Ҳодисадан сўнг Россия нашрлари ҳалокат ҳақида турли версияларни тарқатишни бошлади. Уларга кўра, ҳалокатга самолёт ичида кислород баллони портлагани ёки унинг қушлар галасига урилиши сабаб бўлган.
Бунга жавобан, Озарбойжон президенти Илҳом Алиев Россияни ҳодисада айблаб, расмий узр сўраш, айбдорларни тан олиш ва холис халқаро тергов ўтказишни талаб қилди.
Путин Алиевга икки марта қўнғироқ қилиб, узр сўради, ўз нутқида Россия ҳаво ҳужумидан ҳимоя тизимининг фаолияти ҳақида тилга олди, аммо самолёт айнан россиялик ҳарбийлар томонидан уриб туширилганини тасдиқламади.
Шундан сўнг, Озарбойжон хавфсизликни рўкач қилиб, Россиянинг айрим шаҳарларига парвозларни тўхтатишни бошлади. Бу орада, Озарбойжон матбуоти холис халқаро тергов талаб қилишда давом этди.
Озарбойжон жамоатчилигида ғазабни кучайтирган яна бир ҳолат — Россия медиасида учувчиларнинг авиадиспетчерлар билан мулоқоти расшифровка қилинган мақолалар пайдо бўлиши эди. Тахминларга кўра, бу ахборот Қозоғистон ҳукумат манбалари томонидан журналистларга етказилган.
Ушбу мақолаларда пилотлар қушлар ҳақида гапиргани ва Оқтовга учиш ҳақида қарор қабул қилгани таъкидланган. Озарбойжонда бу воқеани ҳалок бўлган учувчилар хотирасига нисбатан ҳурматсизлик ва Россия томонидан айбдорликни улар зиммасига юклашга уриниш деб баҳолашди.
Феврал ойи бошида эса, Озарбойжон ҳукумати Россиянинг хорижда рус маданиятини тарғиб қилишга масъул агентлиги – «Русский дом»ни ёпишга қарор қилди.
Оммавий ахборот воситаларида баёнотлар уруши
«Русский дом» ёпилишига оид қарордан аввал Озарбойжон ҳукуматига тегишли ОАВда Россотрудничество «жосуслик»да айбланган мақолалар чоп этилди.
Бу ҳолат сабабли Озарбойжоннинг Россиядаги элчиси Россия Ташқи ишлар вазирлигига чақирилди. Кейинги куни эса Боку ҳам худди шундай йўл тутиб, Россия элчисини чақиртирди ва Россия нашрларидаги «асоссиз дезинформация»га қарши норозилик билдирди.
Озарбойжон ОАВ бошқа масалаларда ҳам Россияга нисбатан кескин танқидий муносабат билдирган.
Давлат телеканали AZTV Россияни 1990 йилда Бокудаги намойишчиларни ўққа тутиш ва 1992 йилда Қорабоғдаги Хўжали қирғинлари учун айблади. Шунингдек, у 2020–2024 йилларда Қорабоғда жойлаштирилган Россия тинчликпарвар кучларини «хиёнаткор миссия» деб атади.
Канал Владимир Путинни 2020 йилдаги иккинчи Қорабоғ урушида Бокуни тўхтатишга уринишда ҳам айблади.
Шу билан бирга, Россиянинг пропагандачи нашрлари ҳам Озарбойжон ҳақида шунга ўхшаш кескин баёнотлар бера бошлади.
Россиянинг «Царьград» телеканали сиёсий шарҳловчиси ва ўзини мустақил деб эълон қилган «ДНР»нинг собиқ давлат хавфсизлиги вазири Андрей Пинчук Озарбойжон президенти Илҳом Алиевни «ҳаддан ташқари сурбетлик»да айблади.
«Бундай „дўстлар“ билан „тўғри дўстлик“ қилиш керак ва уларга бўйсунишга йўл қўймаслик зарур. Агар сиз Россотрудничествони ёпаяпсизми? Унда Москвадаги [асосан озарбойжонликлар ишлайдиган] «Садовод» бозорини ҳам ёпинг», — деб ёзди Пинчук ўз мақоласида.
У, шунингдек, Озарбойжонга молиявий оқимларни қайта кўриб чиқишни таклиф қилди, хусусан, «Крокус-Сити» ва шу каби бошқа бизнес объектлар орқали озарбойжонлик тадбиркорлар Россия жамиятида чуқур илдиз отганини таъкидлади.
Ўта миллатчи блогер Владислав Поздняков эса «Алиев диаспорасини йўқ қилиш»га чақирди. У озарбойжонлик тадбиркорларнинг бизнесларини тортиб олиш, уларни Украина урушига юбориш ёки фуқароликдан маҳрум қилиш, меҳнат муҳожирларини мамлакатдан чиқариб юбориш ва Озарбойжон билан виза режими жорий этишни таклиф қилди.
«Тоқат қилиб ўтириш эмас, давлат даражасида жавоб бериш вақти келди» — деб ёзди у.
Озарбойжон ва Россия ўртасидаги муносабатлар аввал ҳам бир неча бор таранглашган. Россия миллатчилари аввалроқ Озарбойжон муҳожирларини мамлакатдан ҳайдаш билан таҳдид қилган, «Росселхознадзор» озарбойжонлик экспортёрларга қарши чоралар кўриб, уларнинг помидор маҳсулотларини «санитария сабаблари» билан тақиқлаган.
Боку эса Георгий ленталарини тарқатишга қаршилик билдирган, пропагандачи «Спутник» агентлигининг Озарбойжон бўлими раҳбарини мамлакатдан ҳайдаган ва айрим рус нашрларига киришни чеклаган.
Озарбойжон ва Россия ўртасидаги алоқалар
2021 йилга маълумотга кўра, Россияда 475 минг озарбойжонлик яшайди.
Озарбойжон Давлат статистика қўмитаси 2023 йилда Россия ва Озарбойжон ўртасидаги савдо айланмаси тахминан 4,8 миллиард долларни ташкил этганини кўрсатган. Москва Боку учун Туркия ва Италиядан кейин учинчи энг йирик савдо ҳамкори саналади. Озарбойжон Италияга асосан нефт етказиб беради.
Россиядаги энг бой инсонлар орасида ҳам озарбойжонликлар кўп. Forbes маълумотларига кўра, 2023 йилда Россиядаги энг бой инсонлар рўйхатининг биринчи ўрнида озарбойжонлик, «Лукойл» компаниясининг собиқ раҳбари Вагит Алекперов турган.
Москва ишбилармонлар марказидаги офислар ва ҳатто айрим бинолар озарбойжонликларга тегишли
Озарбойжонлик иқтисодчи, Республика тадқиқотлари маркази асосчиси Нотиқ Жаъфарлининг фикрича, фақат Озарбойжон эмас, Россия ҳам Бокудан иқтисодий жиҳатдан мустақил эмас.
Унинг таъкидлашича, Россия, Эрон ва Озарбойжон орқали ўтувчи «Шимол-Жануб» транспорт йўлаги Москва учун стратегик аҳамиятга эга.
«Озарбойжонсиз Эронга йўл йўқ ва Россия бу йўналишга юзлаб миллион доллар сармоя киритишга тайёр», — дейди иқтисодчи.
Озарбойжон — автомобил ва темирйўл транзити учун асосий йўлдир. Буни Эрон рақамли юк машиналарининг Озарбойжон йўлларида жуда кўплиги ҳам тасдиқлайди. Россия ҳозир янги йўллар ва транзит коридорларига тобе бўлиб қолган, дейди Жаъфарли.
Россия пропагандачиларининг озарбойжонликларни депортация қилиш таҳдидларига келсак, иқтисодчи бу Россия учун иқтисодий жиҳатдан манфаатсиз эканини таъкидлайди.
«Россия ҳозир иш ўринлари эмас, ишчи кучига муҳтож. Украина уруши бошланганидан бери мамлакатда меҳнат ресурсларининг улкан танқислиги юзага келган. Агар Москва депортацияга қарор қилса, бу Россия иқтисодига жиддий зарар келтиради», — деб ҳисоблайди Жаъфарли.
Шу билан бирга, у миграция сиёсати кескинлашиши мумкинлигини истисно қилмайди, чунки бугунги дунёда бу умумий тенденцияга айланган.
Бошқа томондан, Озарбойжоннинг қудрати унинг Туркияга яқинлигида ҳам намоён бўлмоқда.
«Охирги бир неча йил ичида Озарбойжон ва Туркия бир бутун деб қаралмоқда. Россия ва Туркия ўртасида эса жуда катта иқтисодий манфаатлар бор.
Россия туризм, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва бошқа соҳаларда Туркияга тўлақонли тобе. Шундай экан, Москва Бокуга қарши кескин чоралар кўришда Туркия билан муносабатларини ҳам ҳисобга олиши керак», — дейди Жаъфарли.
Озарбойжонда рус тилига таҳдид борми?
Озарбойжон ва Россия ўртасидаги алоқалар фақат иқтисодиёт билан чегараланиб қолмайди. Президент Илҳом Алиевнинг шахсий ҳаёти ҳам Москва билан чамбарчас боғланган.
У Москва давлат халқаро муносабатлар институтини (МГИМО) тамомлаган, отаси Ҳайдар Алиев эса СССРнинг етакчи арбобларидан бири бўлган.
Илҳом Алиев ўша МГИМОда ўқитувчи сифатида ишлаган, унинг рафиқаси ва ҳозирги вице-президент Меҳрибон Алиева эса Москва тиббиёт институтида таълим олган.
Алиевларнинг қизи Лайло россиялик миллиардер Арас Агаларовнинг ўғли Эмин Агаларовга турмушга чиққан (жуфтлик 2015 йил ажрашган).
Москванинг Рублёвкасида эса OCCRP тадқиқотчилари Алиевларнинг икки уйи борлигини аниқлаган.
Россиялик мусиқачилар Бокуда тез-тез меҳмон бўлиб туришади
Озарбойжон аҳолисининг аксарияти она тили сифатида озарбойжон тилини қабул қилади, бироқ рус тили ҳамон жуда кўп амалдорлар ва элита орасида фаол қўлланади.
Озарбойжонда рус мактабларини ёпиш масаласи бир неча ўн йилдан бери муҳокама қилиб келинади. Буни турли жамоат арбоблари, ҳукумат ва мухолифат вакиллари таклиф қилган.
Самолёт ҳалокати билан боғлиқ зиддиятлардан кейин бу баҳс яна кучайди. Таниқли телевидение бошловчиси Камрон Ҳасанли ва бир неча жамоат фаоллари давлат мактабларида рус тилида таълим беришни тўхтатишни талаб қилмоқда.
Айни пайтда Бокуда ўн минглаб рус миллатлилар ва рус тилида сўзлашувчи озарбойжонликлар яшайди.
Пойтахтдаги деярли ҳар бир мактабда русча ўқитиладиган синфлар мавжуд, шунингдек, олийгоҳларда рус тилида таълим бериладиган факултетлар ва Москва давлат университети (МГУ) филиали фаолият юритмоқда.
Озарбойжон таълим вазирлиги BBC’га билдиришича, ҳозирча давлат мактабларида рус тилида таълим берилишини бекор қилиш режаси йўқ.
Таълим соҳасидаги мутахассис таъкидлашича, Озарбойжонда рус тилидаги таълимни тугатиш осон иш эмас.
«Бизнинг русийзабон ўқитувчилар, дарслик ёзувчилар, олимлар ва ўқитувчиларни аттестация қиладиган комиссия аъзолари бор. Бу тизимни бир зумда бекор қилиб бўлмайди, бу жиддий оқибатларга олиб келади», — дейди аноним эксперт.
Шунингдек, у рус тилида таълим олишга талаб жуда юқори эканини таъкидлайди: рус тилини билмайдиган оилалар ҳам болаларини рус синфига беришга ҳаракат қилади, чунки икки тилни биладиган болалар келажакда яхши иш топиш имкониятига эга.
«Россиянинг маданий провинцияси»
2000-2010-йилларда рус тилида сўзлашувчи бокуликлар орасида озарбойжонликларнинг Россия телевидениеси кўрсатувларида иштирок этишини мақташ урф бўлган. «Что? Где? Когда?» интеллектуал ўйинида улар ўзларини зукко, КВНда эса ҳазилкаш сифатида кўрсата оларди.
Алиев МГИМОда ўқиган, кейин ўзи ҳам бир муддат дарс берган
Шунингдек, Москвада ҳатто унча яхши бўлмаган ёзувчиларнинг ҳам асарлари нашр қилинаётгани муҳим экани таъкидланган.
«Биз доим россияликларга бир нарсани исботлашимиз керакдек туюларди, аммо нега?» — дейди ўз исмини ошкор қилишни истамаган озарбойжонлик ёзувчи. У Россиянинг Украинага тўлиқ ҳужумигача ушбу позицияни қўллаб-қувватлаганини тан олади ва буни уятли деб ҳисоблайди.
Драматург ва театр режиссёри Аждар Юлдуз бу борада қатъий фикрга эга: «Маданият соҳасида биз Россиянинг маданий провинцияси бўлиб қолдик ва бунга ўзимиз айбдормиз».
«Русский дом»нинг Иккинчи жаҳон урушидаги ғалаба юбилейига бағишлаб Бокуда ўтказилган концерти.
Юлдузнинг таъкидлашича, кўплаб озарбойжонлик мусиқачилар Москвада таълим олган, энг иқтидорлилари Россияда қолган, муваффақият қозона олмаганлари Туркияга йўл олган, қолганлари эса ватанга қайтган.
Театр соҳасида ҳам Озарбойжон Россиянинг кадрлар мактабига қарам бўлиб қолган. Юлдузга кўра, бунинг асосий сабаби жамият томонидан бу йўналишда етарлича талаб бўлмагани.
У «Русский дом» ёпилишини қўллаб-қувватлаши ва бундан рус маданиятига қарши ҳаракат сифатида қўрқиш керакмаслигини таъкидлайди.
«Аслида, Озарбойжонда рус маданияти Россиянинг империя сиёсатига қарамай ривожланган. Ҳозирги рус маданиятига ёшлар бефарқ, аммо китоб дўконларига кирсангиз, Толстой, Чехов, Достоевский асарларининг озарбойжон тилига таржималарини топасиз», — дейди Юлдуз.
«Россия минтақани йўқотмоқда»
Озарбойжон Фанлар академияси илмий ходими, сиёсатшунос Ризвон Ҳусейнов фикрига кўра, Боку ва Москва ўртасидаги ҳозирги инқироз Россиянинг Жанубий Кавказдаги таъсирини йўқотишининг яна бир белгиси.
Туркия ва Озарбойжон — ҳарбий иттифоқчилар. Озарбойжон ва Туркия президентлари 2021 йилда «Шуша декларация»си имзолаган
Унинг таъкидлашича, яқинда Арманистон ҳам Россия сиёсатига нисбатан норозилик билдирган. Ереван Москва иккинчи Қорабоғ урушида аралашмаганидан ранжиган, бу эса арман-рус муносабатлари ёмонлашувига ва Россиянинг минтақадаги мавқейи янада заифлашишига сабаб бўлди.
«Россия Озарбойжондан логистика лойиҳалари бўйича ҳаддан ташқари боғлиқ бўлишига қарамай, ушбу мамлакат самолётини уриб туширганини тан олмасликка уринмоқда. Бу эса унинг Жанубий Кавказдаги таъсирини янада пасайтирмоқда», — дейди Ҳусейнов.
Сиёсатшуносга кўра, Россиянинг Озарбойжонга ҳарбий йўл билан таъсир ўтказиш имконияти мавжуд эмас. «Чунки „Шуша декларацияси“га кўра, Озарбойжонга ҳар қандай ҳарбий ҳужум Туркияга ҳужум ҳисобланади», — дейди у.
Постсовет макони бўйича эксперт, журналист Кирилл Кривошеев эса Озарбойжон ва Россия пропаганда медиаси ўртасидаги баҳсни катта медиа-феномен деб баҳолайди.
«Фожиа чиндан рўй берган, бу ўринда Москвани ҳақ, деб бўлмайди. Аммо шундай вазият ҳосил бўлганки, медиа муҳит одамларни гаровга олиб, ўзи сюжетни кучайтирмоқда», — дейди у.
Экспертнинг таъкидлашича, Россия ва Озарбойжон медиа муҳитини ташкил этишда бир-бирига ўхшайди. Бу мамлакатларда сабрли амалдорлар ва бир-бирига боғлиқ нашрлар тизими мавжуд.
«Уларга ҳиссиётларини очиқ сочишга рухсат берилди, лекин бу зиддиятни янада кучайтиряпти», — дейди у.
Шу билан бирга, бу тортишувда ўлкалар раҳбарларининг «мачолик» образи ҳам катта рол ўйнаётгани қайд этилган.
«Аслида, Москва самолёт ҳалокати бўйича дастлабки ҳисобот эълон қилинганидан сўнг масъулиятни ўз зиммасига олиши мумкин эди. Бу ҳолатда Россиянинг „тожи“ бошидан ерга тушмасди», — деб ҳисоблайди Кривошеев.
Ctrl
Enter
Хато топдИнгизми
Иборани ажратиб Ctrl+Enter тугмасини босингМавзуга оид янгиликлар
