Плутон нега сайёра эмас? Астрономиянинг қайта ёзилган тарихи

Осмон жисмларининг табиатига оид тасаввурлар инсоният тарихи давомида бир неча бор ўзгарган. Илк астрономлар учун ҳар қандай ҳаракатланаётган ёруғ жисм — сайёра эди. Юнонча “планетас” сўзи ҳам айнан “саргардон” ёки “дарбадар” маъносини англатади. Қадимги юнон астрономлари еттита шундай ҳаракатдаги осмон жисмини кузатган — уларга Меркурий, Венера, Марс, Юпитер, Сатурн, Ой ва Қуёш киритилган.

Бу тасаввурларни Иоганн Кеплер, Галилео Галилей ва Николай Коперник каби олимлар инқилобий кашфиётлари билан ўзгартирди. Қуёш марказий жисм эканлиги исботлангач, астрономияда янги – гелиоцентрик тизим шаклланди. Энди сайёралар Қуёш атрофида айланувчи жисмлар сифатида таърифланди.

Сайёра бўлиши учун қандай талаблар бор?

Халқаро Астрономия Иттифоқи (МАС) 2006 йилда сайёра тушунчасини аниқ белгилаб берди. Унга кўра, сайёра деб тан олиниши учун объект қуйидаги шартларга жавоб бериши керак:

- Қуёш атрофида ҳаракатланиши;
- Унинг тортишиш кучи уни ўз шаклини барқарор шарсимон ҳолга келтириши;
- Ўз орбитасидаги бошқа жисмларни тортишиш кучи орқали сиқиб чиқара олиши.

Ҳозирда фақатгина 8 та осмон жисми — Меркурий, Венера, Ер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептун расмий сайёралар сифатида тан олинган.

Плутон нега “сайёра” мақомини йўқотди?

Плутон 1930 йилда Клайд Томбо томонидан кашф этилган. Дастлаб у тўққизинчи сайёра сифатида тан олинди, чунки Қуёш тизимида у орқали тортишиш таъсири кўзга ташланарди. Аммо вақт ўтиши билан унинг кичик ўлчами ва тортишиш кучининг бошқа жисмларни орбитадан чиқаришга етарли эмаслиги аниқланди.

2006 йилда МАС Плутонни митти сайёра (dwarf planet) деб таснифлади. Бу қарор жамоатчилик ва баъзи олимлар орасида баҳсларга сабаб бўлди, аммо илм-фаннинг асосий йўналиши сифатида қабул қилинди.

Тўққизинчи сайёра: борми у?

Калифорния технология институти астрономи Майк Браун ва унинг ҳамкасблари Қуёш тизимининг чегарасида, Нептундан ташқарида жойлашган яна бир сайёра — шартли равишда “Тўққизинчи сайёра” деб аталадиган жисм мавжуд бўлиши мумкинлигини олға суришмоқда. Унинг мавжудлигига кўплаб космик объектлар орбиталаридаги оғишлар ишора бермоқда. Бироқ, ҳозирча бундай сайёранинг борлигига доир аниқ визуал далил йўқ.

Хулоса: астрономия ҳали ҳам ривожланмоқда

Плутон масаласи фақатгина осмон жисмларини таснифлаш эмас, балки илм-фан динамикасини кўрсатади. Илм ҳеч қачон тўхтамайди – у доим янгиланиб, ривожланиб боради. Ҳар бир янги тафтиш астрономиядаги билимларимизни бойитади, чегараларни кенгайтиради. Эҳтимол, яқин ўн йилликларда биз яна сайёралар рўйхатида янгиликлар гувоҳи бўлармиз.

Zamin.uz таҳририяти Сизни осмон сирлари ва астрономия оламидаги сўнгги янгиликлар билан хабардор этишда давом этади. Сиз қандай фикрдисиз: Плутон яна сайёра мақомини қайтариб олиши мумкинми? «Замин»ни Telegram’да ўқинг!