Pluton nega sayyora emas? Astronomiyaning qayta yozilgan tarixi

Osmon jismlarining tabiatiga oid tasavvurlar insoniyat tarixi davomida bir necha bor o‘zgargan. Ilk astronomlar uchun har qanday harakatlanayotgan yorug‘ jism — sayyora edi. Yunoncha “planetas” so‘zi ham aynan “sargardon” yoki “darbadar” ma’nosini anglatadi. Qadimgi yunon astronomlari yettita shunday harakatdagi osmon jismini kuzatgan — ularga Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter, Saturn, Oy va Quyosh kiritilgan.

Bu tasavvurlarni Iogann Kepler, Galileo Galiley va Nikolay Kopernik kabi olimlar inqilobiy kashfiyotlari bilan o‘zgartirdi. Quyosh markaziy jism ekanligi isbotlangach, astronomiyada yangi – geliotsentrik tizim shakllandi. Endi sayyoralar Quyosh atrofida aylanuvchi jismlar sifatida ta’riflandi.

Sayyora bo‘lishi uchun qanday talablar bor?

Xalqaro Astronomiya Ittifoqi (MAS) 2006 yilda sayyora tushunchasini aniq belgilab berdi. Unga ko‘ra, sayyora deb tan olinishi uchun obyekt quyidagi shartlarga javob berishi kerak:

- Quyosh atrofida harakatlanishi;
- Uning tortishish kuchi uni o‘z shaklini barqaror sharsimon holga keltirishi;
- O‘z orbitasidagi boshqa jismlarni tortishish kuchi orqali siqib chiqara olishi.

Hozirda faqatgina 8 ta osmon jismi — Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun rasmiy sayyoralar sifatida tan olingan.

Pluton nega “sayyora” maqomini yo‘qotdi?

Pluton 1930 yilda Klayd Tombo tomonidan kashf etilgan. Dastlab u to‘qqizinchi sayyora sifatida tan olindi, chunki Quyosh tizimida u orqali tortishish ta’siri ko‘zga tashlanardi. Ammo vaqt o‘tishi bilan uning kichik o‘lchami va tortishish kuchining boshqa jismlarni orbitadan chiqarishga yetarli emasligi aniqlandi.

2006 yilda MAS Plutonni mitti sayyora (dwarf planet) deb tasnifladi. Bu qaror jamoatchilik va ba’zi olimlar orasida bahslarga sabab bo‘ldi, ammo ilm-fanning asosiy yo‘nalishi sifatida qabul qilindi.

To‘qqizinchi sayyora: bormi u?

Kaliforniya texnologiya instituti astronomi Mayk Braun va uning hamkasblari Quyosh tizimining chegarasida, Neptundan tashqarida joylashgan yana bir sayyora — shartli ravishda “To‘qqizinchi sayyora” deb ataladigan jism mavjud bo‘lishi mumkinligini olg‘a surishmoqda. Uning mavjudligiga ko‘plab kosmik obyektlar orbitalaridagi og‘ishlar ishora bermoqda. Biroq, hozircha bunday sayyoraning borligiga doir aniq vizual dalil yo‘q.

Xulosa: astronomiya hali ham rivojlanmoqda

Pluton masalasi faqatgina osmon jismlarini tasniflash emas, balki ilm-fan dinamikasini ko‘rsatadi. Ilm hech qachon to‘xtamaydi – u doim yangilanib, rivojlanib boradi. Har bir yangi taftish astronomiyadagi bilimlarimizni boyitadi, chegaralarni kengaytiradi. Ehtimol, yaqin o‘n yilliklarda biz yana sayyoralar ro‘yxatida yangiliklar guvohi bo‘larmiz.

Zamin.uz tahririyati Sizni osmon sirlari va astronomiya olamidagi so‘nggi yangiliklar bilan xabardor etishda davom etadi. Siz qanday fikrdisiz: Pluton yana sayyora maqomini qaytarib olishi mumkinmi? “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!