Insoniyat endi moliyaviy inqiroz paytida nima qilishni biladi. Nobel olgan Bernanke haqida

^{Ben Barnanke / Foto: brookings.edu}
Jorj Bush va Barak Obama davrida AQSH Federal rezerv tizimini boshqargan Ben Bernanke iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Uning tadqiqotlari yirik moliyaviy inqirozlarning o‘ta yomon oqibatlaridan qutqarib qolgani e’tirof etiladi. Bernanke o‘z faoliyati bilan butun dunyo iqtisodchilarining moliyaviy inqirozlar haqidagi fikrlarini o‘zgartirib yuborgan.

Pandemiya inqirozidan tiklanib ulgurmagan dunyo iqtisodiyoti urush sababli yangi inqiroz yoqasida turibdi. Lekin, umidbaxsh yangilik shuki, moliyaviy texnokratlarning salbiy voqealar rivojiga hozirgi tayyorgarligi 2008 yilgi inqirozdan ko‘ra ancha yaxshiroq. Bunga sabab esa – amerikalik uch iqtisodchining tadqiqotlaridir.

Ayni shu global iqtisodiy vaziyat sabab bo‘lgan shekilli, iqtisodiyot bo‘yicha bu yilgi Nobel mukofoti banklar va moliyaviy inqirozlar bo‘yicha tadqiqotlari uchun Bernanke, Daymond va Dibvigga berildi.

Ben Bernanke AQSH Federal zaxira tizimining (FED) sobiq raisi, Duglas Daymond Chikago universiteti professori, Filip Dibvig esa Sent-Luisdagi Vashington universiteti professoridir.

^{Foto: Nobel qo‘mitasi}
Stokholmdagi Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasidagi Nobel qo‘mitasining qayd etishicha, bu uch iqtisodchi tomonidan 1983 va 1984 yillarda chop etilgan tadqiqotlar iqtisodiyotni barqaror ushlab turish yoki inqirozga olib kelishda banklarning rolini juda yaxshi tushuntirib bergan.

Qo‘mita ularning ishlari moliyaviy inqirozlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etishga katta hissa qo‘shganini e’tirof etdi. Olimlar o‘z tadqiqotlari bilan siyosatchilarga bank tizimida jiddiy xatolarga yo‘l qo‘ymaslikning muhimligini ko‘rsatishgan.

Prezidentlar e’tiboriga tushgan iqtisodchi Bernanke kim?

Nobel mukofoti sovrindorlari nomlari e’lon qilingach, eng ko‘p muhokamalarga sababchi bo‘lgan olim Bernanke bo‘ldi. Amerikalik 69 yoshli iqtisodchi – Harvard universiteti bitiruvchisi. U doktorlik dissertatsiyasini Massachuset texnologiya institutida yoqlagan.

Ben Stenfordda, keyin esa Prinston universitetida iqtisoddan dars bergan, u yerdagi akademik faoliyatini 2002 yilgacha, davlat xizmatiga o‘tguncha davom ettirgan. Bernanke ilk bor 2005 yilda prezident Jorj Bush tomonidan FED raisi etib tayinlangan.

2009 yilda prezident Barak Obama uni ikkinchi muddatga rais lavozimiga nomzod qilib ko‘rsatdi. 2014 yilda uning o‘rniga Jenet Yellen rais etib tayinlandi.

Bernanke Federal zaxira tizimi raisi sifatida ikki muddat xizmat qilishdan oldin 2002 yildan 2005 yilgacha Federal rezerv boshqaruv kengashi a’zosi bo‘lgan.

Dunyoning eng katta iqtisodiyoti inqirozdan qanday olib chiqilgan edi?

Bernanke AQSHda 1930-yillarda kuzatilgan Buyuk depressiyani chuqur tahlil qilgan. Bu boradagi izlanishlari natijalarini FED rahbari sifatida 2008 yildagi moliyaviy inqirozdan chiqish uchun amaliyotda qo‘lladi.

Ya’ni u moliyaviy tizimga ishonchni tiklash uchun agressiv va eksperimental yondashuvni qo‘lladi.

^{Barak Obama va Ben Bernanke / Foto: Oq uy}
FED global inqirozni ushlab turish uchun qo‘llagan ko‘plab strategiyalardan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun past foizli siyosatni joriy qilish edi. Bernanke rahbarligi ostida FED foiz stavkalarini deyarli nolga tushirdi. Federal mablag‘lar stavkasini pasaytirish orqali banklar bir-birlariga pastroq stavkada qarz berishadi va o‘z navbatida iste’molchilar va korxonalarga past foiz stavkalarini taklif qilishlari mumkin bo‘ladi.

Sharoitlar yomonlashgani sababli, Bernanke miqdoriy yumshatish dasturini taklif qildi. Miqdoriy yengillashtirish sxemasi iqtisodiyotdagi pul massasini oshirish uchun g‘aznachilik qimmatli qog‘ozlari va ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qog‘ozlarni (MBC) noan’anaviy sotib olishni o‘z ichiga olgan edi. Ushbu qimmatli qog‘ozlarni katta miqdorda sotib olib, FED ularga bo‘lgan talabni oshirdi, bu esa narxlarning oshishiga olib kelgan.

Obligatsiyalar narxi va foiz stavkalari teskari bog‘liq bo‘lgani sababli, foiz stavkalari yuqori narxlarga javoban pasaygan. Past foiz stavkalari biznes investitsiyalarini moliyalashtirish xarajatlarini pasaytirgan va shu bilan biznesning moliyaviy holati yaxshilangan.

Faoliyatini mustahkamlash orqali korxonalar ko‘proq ish o‘rinlarini yaratishga muvaffaq bo‘lgan, bu esa ishsizlik darajasini pasaytirishga yordam bergan.

Ben Bernanke, shuningdek, bir qancha muammoli yirik moliya institutlarini qutqarib, yomonlashib borayotgan iqtisodiy sharoitlar oqibatlarini yumshatishga yordam berdi. Federal zaxira tizimi Lehman Brothers'ning bankrot bo‘lishiga yo‘l qo‘yish qarorini qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, AIG Insurance kabi bankrot bo‘lish xavfi yuqori bo‘lgan kompaniyalarni qutqardi.

2008 yilgi inqiroz paytida Bernanke Federal rezerv tizimini Markaziy bank kuchidan keng foydalanishga undadi, foiz stavkalarini nolga yaqin tushirdi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadida o‘sha paytdagi rekord darajadagi 4 trillion dollar aktivlarni yig‘di.

Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining sobiq bosh iqtisodchisi Oliver Blanchard iqtisodchi Bernanke hozirda hayot bo‘lgan boshqa iqtisodchilarga qaraganda global o‘sish uchun ko‘proq ish qilganini ta’kidlaydi.

“Moliyaviy inqiroz vaqtida uning sa’y-harakatlarisiz yalpi ichki mahsulot undan ham ko‘proq qulagan bo‘lardi. U nafaqat moliyaviy, boshqa sabablarga ko‘ra ham mukofotga loyiqdir”, – deb yozdi u Twitter'da.

^{Ben va Anna Barnanke / Foto: FED}
Nobelga loyiq tadqiqotlar

Bernankening FED rahbari sifatidagi faoliyati e’tirofga loyiq bo‘lsa-da, unga Nobel mukofoti berilishiga asosiy sabab – ilmiy tadqiqotlaridir.

Bernanke o‘z izlanishlari bilan bank tizimidagi inqirozlar iqtisodiy tanazzullarning natijasi emas, balki bu inqirozlarning qancha chuqur va uzoq davom etishini belgilovchi omil ekanini ko‘rsatib bergan.

Banklar inqirozga uchrashining tadqiq etilgan yana bir salbiy tomoni shunda ediki, banklar qulaganida qarz oluvchilar haqidagi qimmatli ma’lumotlar ham g‘oyib bo‘lgan va bu yangi institutlar uchun jamg‘armalarni samarali investitsiyalarga aylantirishni qiyinlashtirgan.

Nobel qo‘mitasi uning tadqiqotlari COVID-19 pandemiyasidan keyingi global moliyaviy inqirozdan chiqishga yordam berganini ham ta’kidlaydi.

Markaziy bank siyosatdan xoli bo‘lishi kerak

Bernanke Federal zaxira tizimi va boshqa markaziy banklar o‘zlarining muhim iqtisodiy qarorlarini siyosiy aralashuvdan xoli qabul qilish qobiliyatini himoya qilishlari kerakligi haqida fikrlari ham alohida e’tiborga molik. Uning bu fikrlari 2010 yilda, FED raisi bo‘lgan paytlarda yangragan edi.

Hukumatlar 2008 yildagi kabi yana bir global moliyaviy inqirozning oldini olish bo‘yicha sa’y-harakatlarni davom ettirar ekan, Bernanke FED va boshqa mamlakatlar markaziy banklarining pul-kredit siyosati – foiz stavkalarini belgilashda mustaqilligini saqlab qolish muhimligini ta’kidlagan.

U ba’zan Markaziy banklar inflyatsiyani jilovlash uchun siyosatchilarga yoqmaydigan qarorlar qabul qilishiga to‘g‘ri kelishini aytgan. Iqtisodchi garchi past foiz stavkalari odamlarga yoqib, siyosatchilarga saylov kompaniyalariga obro‘ olib kelsa-da, uning oqibatlari juda yomon bo‘lishini, istiqbollarni yomonlashtiradigan inflyatsiya bosimi yuzaga kelishidan ogohlantirgan.

U, shuningdek, FED'ning uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha qarorlari, foiz stavkalarini pasaytirish harakati siyosiy aralashuvdan himoyalangan bo‘lishi kerakligiga urg‘u bergan.

Tanqidlar…

Bernankening Nobelga loyiq ko‘rilishi unga nisbatan tanqidlarni yana jonlantirdi.

Hatto uning tarafdorlari ham 2002 yildan 2005 yilgacha FED raisi sifatida Bernanke uy-joy inqirozining ogohlantiruvchi belgilarini e’tiborsiz qoldirganini tan olishadi. Tanqidchilar uning 2008 yildagi harakatlari inflyatsiyaning o‘sishi va bugungi iqtisodiy muammolarga bevosita sababchi bo‘lgan deb hisoblashadi.

Ijtimoiy tarmoqlardagi muhokamalar davomida Harvard universiteti doktoranti, iqtisodchi Botir Qobilov Bernankega nisbatan tanqidlarni shunday tushuntiradi:

“Ko‘pchilik uni 2008-2009 yillardagi krizis paytida markaziy bank raisi bo‘lgani uchun taniydi. Vaholanki, uning akademik karerasi va tadqiqotlari undan muhimroq. Bernanke kabi akademik karerasidagi izlanishlarni davlat ishida o‘zi amalda qo‘llaydigan iqtisodchilar juda kam bo‘lsa kerak. Uning fikrlari va amaliy ishlari akademiyadan tortib markaziy bank siyosatigacha mantiqiy”.

“Nobel olishimni kutmagan edim”

Bernankening o‘zi jurnalistlarga bergan intervyusida mukofot olishini xayoliga ham keltirmaganini aytdi.

“Biz buni mutlaqo kutmagan edik va shu sababli rafiqam bilan kecha (g‘oliblar e’lon qilinishidan bir kun oldin) telefonlarni o‘chirib uxladik. Ammo Chikagodagi qizim qo‘ng‘iroq qilib bu yangilikni aytdi”, – deydi Bernanke jurnalistlar bilan suhbatda.

2022 yil avgustdagi ma’lumotlarga ko‘ra, Ben Bernanke hozirda Vashingtonda joylashgan notijorat jamoat tashkiloti Brukings institutida iqtisodchi bo‘lib ishlaydi; u yerda fiskal va pul-kredit siyosati bo‘yicha maslahatlar beradi.

Boshqa g‘oliblar

<sup>Duglas Daymond / Foto: Jim Vondruska / Reuters

Filip Dibvig / Foto: Associated Press</sup>
2022 yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining yana ikki laureati – Duglas Daymond va Filip Dibvig ham banklar va inqirozlar haqidagi tadqiqotlari sabab e’tirof etildi.

Daymond va Dibvig 1983 yilda qarz oluvchilar uzoq muddatli moliyalashtirishga ega bo‘lganida banklar qanday qilib likvidlikni saqlab qolishiga oid nazariy modelni ishlab chiqqan.



Iqtisodiyot1, Nobel mukofoti1, Ben Bernanke1 “Zamin” yangiliklarini “Twitter”da kuzatib boring