«Bizning dardimiz juda ogʻir». Dunyo etakchilari «Tolibon» bilan muloqot boshlashi kerakmi?
Hatto «Tolibon» bilan muloqot oʻrnatishga urinishlar ham bahsli masala boʻlib qolmoqda. Ba'zilarning fikricha, agar «Tolibon» bilan aloqa oʻrnatilsa, bu oʻzgarishlarga erishishga yordam beradi. Boshqalarning ta'kidlashicha esa, ular hech qachon oʻzgarmaydi va ular bilan gaplashishdan ma'no yoʻq.
Butun dunyo Afgʻonistonning yangi hukumati bilan qanday munosabatda boʻlishni hal qilar ekan, siyosiy kurashda ayollar huquqlari birinchi oʻringa chiqqan: mamlakatda hatto goʻzallik salonlari ham yopilgan.
Kosmetolog Sakina pardalari mahkam tortilgan, xira yoritilgan xonada oʻtiradi. Uning yonida lab qalamlari va yaltiroq palitralar bor. Sakina nega unga oʻxshagan ayollar siyosiy savdolar predmeti boʻlgani haqida gapirgan.
«Tolibon» ayollarga bosim oʻtkazmoqda, chunki ular bu orqali xalqaro hamjamiyatni oʻz hokimiyatini tan olishga majburlamoqchi», deydi u Kobuldagi yangi maxfiy salonida.
Ikki hafta oldin hukumat mamlakatdagi barcha ayollar goʻzallik salonlarini yopish toʻgʻrisida buyruq berganidan soʻng Sakina yashirincha ishlashga oʻtishga majbur boʻldi. Ushbu farmon Afgʻonistondagi ayol va qizlar hayoti va erkinligiga nisbatan cheksiz koʻringan yangi cheklovlarning oxirgisi boʻldi.
Sakina «Tolibon»ga qanday yondashuv ish berishi mumkinligini bilmaydi.
«Agar dunyo «Tolibon»ni qonuniy hukumat deb tan olsa, ular yoki bizga qoʻyilgan cheklovlarni olib tashlashi yoki aksincha, uni yanada kuchaytirishi mumkin», deydi u ushbu qiyin dilemmaning barcha munozaralariga xos boʻlgan noaniqlik va xavotir bilan.
«Tolibon» Afgʻonistondagi ayollar huquqlari kabi masalalar xalqaro hamjamiyatga taalluqli boʻlmagan mamlakatning mutlaq ichki ishi ekanini ta'kidlaydi.
«Faqat shu masalaning oʻziga e'tibor qaratish, bu shunchaki bahona», degan «Tolibon» vakili Zabihulla Mujohid.
Mujohid BBC nashri savollariga harakatning oliy rahbari Haybatulloh Oxunzoda istiqomat qiladigan Qandahor shahridan turib javob bergan.
Mujohidning da'vo qilishicha, amaldagi hukumat allaqachon tan olinishi kerak edi.
«Biz alohida sohalarda muvaffaqiyatga erishdik va bu masalani ham hal qilamiz», deya ishontirgan u.
Qanday muloqot olib borish lozim?
«Tolibon» bilan muloqot qilish yoki qilmaslik haqidagi dilemma butun dunyo boʻylab Afgʻoniston kelajagi haqida qaygʻuradigan koʻplab insonlar guruhlari uchun asosiy toʻsiq boʻlmoqda.
Ular orasida 2021 yil 15 avgustda, «Tolibon» ikkinchi marta hokimiyat tepasiga kelganida, mamlakatni tark etishga majbur boʻlgan gʻazabga toʻla va hali ham oʻziga kelmagan afgʻon diasporasi bor.
«Gaplashmang», deyish oson. Ammo gapirmasangiz, unda buning oʻrniga nima qilish kerak?» deb soʻraydi Fotima Gayloniy. U «Tolibon» hokimiyatni qoʻlga kiritguniga qadar ular bilan muzokara olib borishga uringan Afgʻoniston jamoasidagi toʻrt ayoldan biri.
Oxirgi hukumat qulagandan soʻng, Fotima sahna ortidagi aloqa oʻrnatish uchun urinishlarda ishtirok etgan.
«Bizga yana bir urush kerak emas», deydi u, hozirgi rejimni kuch bilan agʻdarish umidida boʻlgan sobiq harbiy rahbarlarning izohlariga ishora qilib.
Foto: NAVA JAMSHIDI/BBC
Diasporaning boshqa vakillari esa, aksincha, «Tolibon»ga yanada koʻproq bosim oʻtkazishga, xususan, qoʻshimcha sanktsiyalar joriy qilish va chegaralarni kesib oʻtishni taqiqlash orqali ularni yakkalab qoʻyishga chaqirmoqda.
«Muloqotdan nima ma'no?» deydi ayollar boshchiligidagi, quvgʻindagi Zan Times nashri bosh muharriri va asoschisi Zahra Nodir.
«Ular kim ekani va qanday jamiyat qurmoqchiligini koʻrsatdi», deya qoʻshimcha qiladi u.
Muloqot oʻrnatishga urinayotgan diplomatlar «Tolibon» bilan aloqa qilish uni qonuniy hukumat sifatida tan olishni anglatmasligini ta'kidlamoqda. Shu bilan birga, ular bu borada hali sezilarli yutuqlarga erishilmaganini qayd etgan.
«Tolibon»ning keksaygan ultra-konservator oliy rahbari tomonidan chiqarilayotgan eng ekstremal farmonlar bilan bogʻliq norozilik belgilari (harakatning yuqori martabali rahbarlari orasida ham bu sezilarli) ularga zaif umid berishda davom etmoqda.
«Agar biz echim topish qobiliyatini koʻrsatmasak va muloqot qilishni xohlagan afgʻonlarni suhbatga jalb qilmasak, biz bu imkoniyatni qoʻldan boy beramiz va aholining katta qismini qamoqda saqlamoqchi boʻlganlarga toʻliq harakat erkinligini beramiz», deydi oʻrta darajadagi «Tolibon» vakillari bilan soʻnggi uchrashuvlarda qatnashgan gʻarblik diplomat.
«Qattiq ishonchsizlik va hatto nafrat»
Manbalar tarkidunyochi Oxunzoda yaqinda Qatar bosh vaziri Muhammad ibn Abdulrahmon Ol Soniy bilan uchrashuv oʻtkazganiga ishora qilmoqda. Bu «Tolibon» oliy rahbarining xorijlik rasmiy shaxs bilan birinchi uchrashuvi boʻldi.
Ularning suhbati mazmunidan xabardor diplomatlarning aytishicha, munozaralar ta'lim va ayollar huquqlari masalasida tomonlarning qarashlarida katta tafovut borligini tasdiqlagan. Shu bilan birga, tomonlar asta-sekin boʻlsa-da, umumiy til topish imkoniyatlarini koʻrsatdi, deya qoʻshimcha qiladi diplomatlar.
«Tomonlar oʻrtasida qattiq ishonchsizlik va hatto nafrat bor. Ular yillar davomida bir-biri bilan jang qildi. «Tolibon» Gʻarb hali ham uning xalqini axloqiy jihatdan buzmoqchi deb oʻylaydi, Gʻarb esa «Tolibon»ning ayollar huquqlariga oid siyosati va avtoritar boshqaruv uslubini yoqtirmaydi», — deydi Germaniyada roʻyxatdan oʻtgan «Afgʻoniston boʻyicha tahlilchilar tarmogʻi» mustaqil tadqiqot tashkiloti vakili Keyt Klark.
Uning qayd etishicha, tomonlar oʻrtasida qarashlarda keskin farq bor: «Gʻarb «Tolibon» hukumatini tan olish masalasiga yon berish sifatida qarashi mumkin, «Tolibon» esa buni oʻz huquqi deb biladi: ular qudratli AQShni magʻlub etib, ikkinchi marta hokimiyatga qaytganidan keyin Alloh tomonidan ularga mamlakatni boshqarish huquqi berilgan deya hisoblaydi.
Foto: NAVA JAMSHIDI/BBC
Tashqi kuchlar oʻz tanqidlarini taraqqiyotni, xususan, mamlakat daromadlarini oshirgan korruptsiyaga qarshi kurashni maqtash bilan muvozanatlashtirmoqda. Bundan tashqari, xorijliklar «Tolibon»ning IShID guruhlari tomonidan keluvchi xavfsizlikka tahdidlarni bartaraf etish boʻyicha ba'zi sa'y-harakatlarini qayd etmoqda.
Gʻarb mamlakatlari musulmon davlatlari va diniy ulamolari ularning barchasi uchun umumiy xavf boʻlgan islomni ekstremistik talqin qilish masalalarida «Tolibon»ga ta'sir oʻtkaza olishiga umid qilmoqda.
Ammo shu bilan birga, taktika qat'iylashuvi kuzatilmoqda.
Hatto BMT ham endilikda «gender aparteid» haqida gapirmoqda. «Tolibon» ayollar ustidan nazoratni shu qadar kuchaytirganki, ularga jamoat xiyobonlari, ayollar sport zallari va goʻzallik salonlariga borishni taqiqlagan.
Ayni paytda BMTda insoniyatga qarshi jinoyatlari uchun «Tolibon»ga nisbatan sud ishini ishlab chiqish choralari koʻrilmoqda.
Afgʻonlar uchun oqibatlar
Jahon hamjamiyati qarama-qarshi signallarni yuborayotgani hamda Gʻarb va Afgʻonistonning mintaqadagi qoʻshnilari oʻrtasida vaqti-vaqti bilan kelishmovchiliklar sodir boʻlayotganiga qaramay, dunyoda ba'zi «qizil chiziqlar», jumladan, tuzumni tan olish masalasida kamdan kam birlik kuzatilmoqda.
Hatto Rossiya va Xitoy ham bu erda qolganlardan farq qilmaydi.
Vaziyatning umidsizligi oddiy afgʻonlar uchun dahshatli oqibatlarga olib keladi.
BMTning soʻnggi hisobotida ularning insonparvarlik xayriya mablagʻlari donorlar kamayib borayotgani sababli 2023 yil iyul oyi oxiriga kelib faqatgina toʻrtdan bir qismga moliyalashtirilgani qalin harflar bilan ta'kidlangan. Borgan sari koʻproq afgʻonlar och holda uyquga ketmoqda.
BMT ma'lumotlariga koʻra, afgʻon oilalarining qariyb 84 foizi hozirda faqat oziq-ovqat sotib olish pul oladi.
Mamlakatda IShID kabi boshqa radikal guruhlar ta'siri kuchayib borayotganidan ham xavotirlar mavjud.
Ammo «Tolibon» hukumati rang-barang kartinani chizmoqda. Rasmiy tan olinmaganiga qaramay, uning vakillari — an'anaviy salla va yaktaklarda — koʻplab poytaxtlardagi uchrashuvlarda qatnashib, dunyodagi eng koʻp parvoz qiluvchi yoʻlovchilar qatoriga kirdi.
Tashqi ishlar vaziri vazifasini bajaruvchi Amirxon Muttaqiy deyarli har kuni Kobulda delegatsiyalarni toʻliq protokol boʻyicha, jumladan, bayroqlar bilan va hashamatli zallarda rasmiy suratlarga tushib, qabul qilyapti.
Kobulda Evropa Ittifoqining kichik ofisi va Yaponiya vakolatxonasidan boshqa barcha Gʻarb elchixonalari yopiqligicha qolmoqda. Hozirda Qatarda joylashgan diplomatlar vaziyatga qandaydir ta'sir oʻtkazishni xohlasa, Kobulga koʻchib oʻtishi kerakligi yoki yoʻqligi borasida bahslar davom etmoqda.
Dunyoning hech bir poytaxtida ushbu 40 yillik bu urushning yana bir qonli sahifasini ochishga xohish yoʻq.
Ular oʻrtasidagi kelishmovchiliklarga qaramay «Tolibon» etakchilari uchun asosiy maqsad hamma narsadan ustun boʻlgan birlik boʻlib qolmoqda.
Tez va oson echimlar yoʻq.
«Men butun ruhim bilan aytishim mumkin boʻlgan yagona narsa shuki, biz haqiqatan ham azob chekmoqdamiz», deydi kosmetolog Sakina.
«Bu erda yashamaydiganlar buni tushunmasligi mumkin, ammo bizning dardimiz juda ogʻir», deya qoʻshimcha qiladi u.
“Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring
