Gilgit-Baltiston (GB) so‘nggi ikki yil mobaynida keskin vaziyatda qolmoqda. 2024-yil yanvar oyida butun hudud bo‘ylab umumiy ish tashlash hayotni falaj qildi. Mintaqada minglab odamlar subsidiya qilingan un narxining keskin oshishi va kundalik elektr ta’minotidagi uzilishlarga qarshi chiqishdi, ayrim hududlarda sutkada 22 soatgacha elektr yo‘qolgani qayd etildi. Hukumat un narxini kilogrammi 20 rupiyadan 36 rupiyaga ko‘tardi (avvalroq 52 rupiya qilib belgilash haqida taklif ham berilgan edi). Bu qaroriga javoban «Avami aksiya qo‘mitasi» rahnamoligida barcha tumanlarda miting va o‘tirishlar o‘tkazildi.
2025-yilning o‘rtalariga kelib, Pokiston-Xitoy chegarasi orqali savdoga bog‘liq tadbirkorlar masalani yanada kuchaytirishdi. Sust qishlog‘idagi o‘tirish natijasida Karakorum shossesi 40 kun davomida yopilib qoldi va chegara orqali savdo to‘xtatildi. Tashkilotchilarning aytishicha, 200 dan ortiq yuk mashinasi quruq portda ochiq havoda qolib ketdi va bu «milliardlab» zarar keltirdi. Ular «vakolatsiz soliqqa yo‘q» shiori bilan Islomobodga chuqur norozilik bildirishdi.
Konstitutsiyaviy noaniqlik va norozilik
GB boshqaruv tizimi ko‘pdan beri tanqid qilib kelinadi. Chunki u provinsiyaga o‘xshash holatda bo‘lsa-da, Pokiston konstitutsiyasida aniq maqomga ega emas. Bu tajriba 2009 yilgi qaror bilan joriy etilgan, unda avtonomiya berilgan, ammo konstitutsiyaviy huquqlar berilmagan edi. Shu noaniqlik hozirgi kunda federal hukumat vakolati va fuqarolar huquqlari haqidagi nizolarning asosini tashkil qilmoqda.
Tadbirkorlar parlamentda vakilsiz hududda federal soliqlarning qonuniyligi yo‘q, deb bahs qilayotgani orqali masalani yanada kuchaytiradi. 2025-yildagi yirik namoyishlardan keyin Federal soliq qo‘mitasi Xitoydan olib kelingan va GBda iste’mol qilinadigan mahsulotlarga qo‘yilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, daromad solig‘i va aksizni qayta ko‘rib chiqish uchun yetti a’zodan iborat komissiya tuzdi. Bu esa maxsus tuzum zarurligini bilvosita tan olish edi.
Biroq vaziyat keskinlashib ketdi: avgust oyida Sustda politsiya va namoyishchilar to‘qnash keldi. Tashkilotchilar ko‘z yosh oqizuvchi gaz va kuch ishlatilganini aytsa, rasmiylar tartib-intizomni ta’minlashni bahona qildi.
Yer huquqlari va gidroenergetika masalasi
Mintaqada yer huquqlari bo‘yicha ham tortishuvlar mavjud. GB Assambleyasida muxolifat «Xalsa sarkar» qonunlarini bekor qilishni talab qildi. Ularning fikricha, bu qonunlar oddiy aholini yerlaridan mahrum etib, «ta’sirli shaxslar»ga taqsimot qilishga olib kelmoqda.
GB shu bilan birga Pokistonning energetik kelajagi uchun muhim bo‘lgan yirik gidroelektr loyihalarga ham mezbonlik qilmoqda. Eng asosiysi — Diamer-Bxasha GESi (4500 MVt; 8,1 mln akr fut suv saqlash), uni 2028-yilgacha to‘liq ishga tushirish rejalashtirilgan. Ammo buning ijtimoiy va madaniy oqibatlari asosan mahalliy aholi zimmasiga tushmoqda. 2018-yilga qadar 14 325 akr xususiy yer o‘tkazib berilgani, 32 qishloq, 4266 xonadon va 30 350 kishi ko‘chirish belgilangani ma’lum qilingan. Mahalliylar esa ko‘p bor adolatli kompensatsiya va sof gidro daromadlardan haq olishni talab qilishgan. 2024-yilda GB hukumati markazdan o‘z haqqini talab qilish haqida rasman qaror ham chiqargan.
Iqlim xavflari va demografik o‘zgarishlar
GB iqlim o‘zgarishiga nisbatan juda zaif. 2022-yil may oyida Shishper muzligidagi ko‘l toshishi natijasida Xasanabod ko‘prigi yo‘q bo‘lib, yuqori Hunza bilan aloqa uzildi. Bu holat mahalliy aholi hayotini yanada qiyinlashtirdi.
Demografik jihat ham nizolarga qo‘shilmoqda. 2025-yildagi ma’lumotga ko‘ra, aholi tarkibi taxminan 41% shialar, 30% sunniylar, 24% ismoiliylar va 6% nurbaxshilardan iborat. Baltiston tarixan turli mazhablar o‘rtasida tinchlikni saqlab kelgan. Biroq so‘nggi yillarda mamlakatning boshqa hududlaridan investorlar kelib yer va tijorat binolarini sotib olish natijasida mahalliylar o‘zini chetlatilgandek his qilmoqda. Shuningdek, sunniy tadbirkorlarni joylashtirish orqali «demografik ustunlikni o‘zgartirish» urinishlari haqida ham da’volar bor.
Xulosa va BMTga chaqiriq
Gilgit-Baltiston bugun konstitutsiyaviy noaniqlik, iqtisodiy norozilik va iqlim xavflari tufayli jiddiy boshqaruv inqirozi ostidan o‘tmoqda. Parlamentda vakilsiz hududda soliq yig‘ilishi, yer huquqlarida adolatsizlik va gidroenergetikadan tushum taqsimotidagi muammolar keng ko‘lamda namoyishlarga sabab bo‘lmoqda.
Bu fojea jahon hamjamiyatiga yetkazilishi zarur. Nodavlat tashkilotlar va inson huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar Pokiston hukumatini o‘z majburiyatlarini bajarishga bosim qilishlari kerak. 2025-yil 10-sentyabrda bo‘lib o‘tgan BMT Inson huquqlari kengashining 60-sessiyasida GB aholisining ahvoli va Jeneva konvensiyasining 49-moddasi buzilishi masalasi ochiq ovoz bilan ko‘tarildi. Inson huquqlari bo‘yicha kengash bu haqiqatga ko‘z yumishni to‘xtatishi va himoyasiz qolgan bu jamoani himoya qilish choralarini ko‘rishi shart.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
