Гилгит-Балтистон (ГБ) сўнгги икки йил мобайнида кескин вазиятда қолмоқда. 2024 йил январ ойида бутун ҳудуд бўйлаб умумий иш ташлаш ҳаётни фалаж қилди. Минтақада минглаб одамлар субсидия қилинган ун нархининг кескин ошиши ва кундалик электр таъминотидаги узилишларга қарши чиқишди, айрим ҳудудларда суткада 22 соатгача электр йўқолгани қайд этилди. Ҳукумат ун нархини килограмми 20 рупиядан 36 рупияга кўтарди (аввалроқ 52 рупия қилиб белгилаш ҳақида таклиф ҳам берилган эди). Бу қарорига жавобан «Авами аксия қўмитаси» раҳнамолигида барча туманларда митинг ва ўтиришлар ўтказилди.
2025 йилнинг ўрталарига келиб, Покистон-Хитой чегараси орқали савдога боғлиқ тадбиркорлар масалани янада кучайтиришди. Суст қишлоғидаги ўтириш натижасида Каракорум шоссеси 40 кун давомида ёпилиб қолди ва чегара орқали савдо тўхтатилди. Ташкилотчиларнинг айтишича, 200 дан ортиқ юк машинаси қуруқ портда очиқ ҳавода қолиб кетди ва бу «миллиардлаб» зарар келтирди. Улар «ваколатсиз солиққа йўқ» шиори билан Исломободга чуқур норозилик билдиришди.
Конституциявий ноаниқлик ва норозилик
ГБ бошқарув тизими кўпдан бери танқид қилиб келинади. Чунки у провинцияга ўхшаш ҳолатда бўлса-да, Покистон конституциясида аниқ мақомга эга эмас. Бу тажриба 2009 йилги қарор билан жорий этилган, унда автономия берилган, аммо конституциявий ҳуқуқлар берилмаган эди. Шу ноаниқлик ҳозирги кунда федерал ҳукумат ваколати ва фуқаролар ҳуқуқлари ҳақидаги низоларнинг асосини ташкил қилмоқда.
Тадбиркорлар парламентда вакилсиз ҳудудда федерал солиқларнинг қонунийлиги йўқ, деб баҳс қилаётгани орқали масалани янада кучайтиради. 2025 йилдаги йирик намойишлардан кейин Федерал солиқ қўмитаси Хитойдан олиб келинган ва ГБда истеъмол қилинадиган маҳсулотларга қўйилган қўшилган қиймат солиғи, даромад солиғи ва акцизни қайта кўриб чиқиш учун етти аъзодан иборат комиссия тузди. Бу эса махсус тузум зарурлигини билвосита тан олиш эди.
Бироқ вазият кескинлашиб кетди: август ойида Сустда полиция ва намойишчилар тўқнаш келди. Ташкилотчилар кўз ёш оқизувчи газ ва куч ишлатилганини айтса, расмийлар тартиб-интизомни таъминлашни баҳона қилди.
Ер ҳуқуқлари ва гидроэнергетика масаласи
Минтақада ер ҳуқуқлари бўйича ҳам тортишувлар мавжуд. ГБ Ассамблеясида мухолифат «Халса саркар» қонунларини бекор қилишни талаб қилди. Уларнинг фикрича, бу қонунлар оддий аҳолини ерларидан маҳрум этиб, «таъсирли шахслар»га тақсимот қилишга олиб келмоқда.
ГБ шу билан бирга Покистоннинг энергетик келажаги учун муҳим бўлган йирик гидроэлектр лойиҳаларга ҳам мезбонлик қилмоқда. Энг асосийси — Диамер-Бхаша ГЭСи (4500 МВт; 8,1 млн акр фут сув сақлаш), уни 2028 йилгача тўлиқ ишга тушириш режалаштирилган. Аммо бунинг ижтимоий ва маданий оқибатлари асосан маҳаллий аҳоли зиммасига тушмоқда. 2018 йилга қадар 14 325 акр хусусий ер ўтказиб берилгани, 32 қишлоқ, 4266 хонадон ва 30 350 киши кўчириш белгилангани маълум қилинган. Маҳаллийлар эса кўп бор адолатли компенсация ва соф гидро даромадлардан ҳақ олишни талаб қилишган. 2024 йилда ГБ ҳукумати марказдан ўз ҳаққини талаб қилиш ҳақида расман қарор ҳам чиқарган.
Иқлим хавфлари ва демографик ўзгаришлар
ГБ иқлим ўзгаришига нисбатан жуда заиф. 2022 йил май ойида Шишпер музлигидаги кўл тошиши натижасида Хасанабод кўприги йўқ бўлиб, юқори Ҳунза билан алоқа узилди. Бу ҳолат маҳаллий аҳоли ҳаётини янада қийинлаштирди.
Демографик жиҳат ҳам низоларга қўшилмоқда. 2025 йилдаги маълумотга кўра, аҳоли таркиби тахминан 41% шиалар, 30% суннийлар, 24% исмоилийлар ва 6% нурбахшилардан иборат. Балтистон тарихан турли мазҳаблар ўртасида тинчликни сақлаб келган. Бироқ сўнгги йилларда мамлакатнинг бошқа ҳудудларидан инвесторлар келиб ер ва тижорат биноларини сотиб олиш натижасида маҳаллийлар ўзини четлатилгандек ҳис қилмоқда. Шунингдек, сунний тадбиркорларни жойлаштириш орқали «демографик устунликни ўзгартириш» уринишлари ҳақида ҳам даъволар бор.
Хулоса ва БМТга чақириқ
Гилгит-Балтистон бугун конституциявий ноаниқлик, иқтисодий норозилик ва иқлим хавфлари туфайли жиддий бошқарув инқирози остидан ўтмоқда. Парламентда вакилсиз ҳудудда солиқ йиғилиши, ер ҳуқуқларида адолатсизлик ва гидроэнергетикадан тушум тақсимотидаги муаммолар кенг кўламда намойишларга сабаб бўлмоқда.
Бу фожеа жаҳон ҳамжамиятига етказилиши зарур. Нодавлат ташкилотлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар Покистон ҳукуматини ўз мажбуриятларини бажаришга босим қилишлари керак. 2025 йил 10 сентябрда бўлиб ўтган БМТ Инсон ҳуқуқлари кенгашининг 60-сессиясида ГБ аҳолисининг аҳволи ва Женева конвенциясининг 49-моддаси бузилиши масаласи очиқ овоз билан кўтарилди. Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаш бу ҳақиқатга кўз юмишни тўхтатиши ва ҳимоясиз қолган бу жамоани ҳимоя қилиш чораларини кўриши шарт.
«Замин»ни Telegram’да ўқинг!
