2025-yil 29-sentyabrdan 4-oktyabrgacha Pokiston tomonidan boshqariladigan Ozod Jammu va Kashmir (AJK) mintaqasi aholisi kelishilgan ish tashlash uyushtirgani sababli to‘liq yopildi. Jammu-Kashmir Birlashgan Avami harakat qo‘mitasi (JKJAAC) tomonidan tashkil etilgan norozilik namoyishi butun mintaqa bo‘ylab kundalik hayotni to‘xtatdi: do‘konlar yopiqligicha qoldi, jamoat transporti g‘oyib bo‘ldi va to‘rt millionga yaqin odam ommaviy tartibsizliklarga duch keldi. Ish tashlash to‘satdan yoki tashqaridan ta’sir ko‘rsatgan hodisa bo‘lishidan qat’i nazar, uzoq vaqtdan beri davom etayotgan noroziliklarga nisbatan hisob-kitobli javob edi. U iqtisodiy ekspluatatsiya, noto‘g‘ri boshqaruv va federal hokimiyat tomonidan bajarilmagan majburiyatlardan ko‘p yillik norozilikni aks ettirdi.
Tartibsizliklar zamirida Islomobod siyosati va AJK aholisining hayotiy haqiqatlari o‘rtasidagi chuqur uzilish yotadi. Ko‘pincha "Ozod" yoki erkin deb talqin qilinadigan mintaqa uzoq vaqtdan beri federal institutlarga haqiqiy hokimiyatni saqlab qolgan holda, avtonomiya illyuziyasini taqdim etuvchi boshqaruv tizimiga bog‘langan. Elektr energiyasi, suv, infratuzilma va xavfsizlikka mas’ul vazirliklar bevosita Islomobodga bo‘ysunadi. Kashmir ishlari vazirligi federal ustuvorliklar orqali mahalliy ehtiyojlarni filtrlaydigan darvozabon vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, AJKning qonun chiqaruvchi organi va kabineti ramziy bo‘lib qolmoqda, kundalik hayotni shakllantiradigan masalalar ustidan vakolatga ega emas.
Ushbu boshqaruv modeli Ozod Jammu va Kashmirda (AJK) elektr energiyasi, bug‘doy va rivojlanish atrofida tizimli iqtisodiy adolatsizlikni keltirib chiqardi. AJK Pokistonning milliy infratuzilmasiga, xususan, gidroenergetika ishlab chiqarishi orqali katta hissa qo‘shayotgan bo‘lsa-da, u iqtisodiy qiyinchiliklar va ma’muriy e’tiborsizlik girdobida qolmoqda. Fuqarolar shunchaki norozilik sifatida emas, balki qadr-qimmat va adolatni talab qilib ko‘chaga chiqqan so‘nggi tartibsizliklar zamirida ana shu ziddiyat yotadi.
Elektr energiyasi, ehtimol, bu nomutanosiblikning eng yorqin ramzidir. AJK 3000 megavattga yaqin gidroenergiya ishlab chiqaradi, bu Pokiston umumiy ishlab chiqarishining katta qismini tashkil etadi. 1960-yillardan beri ishlayotgan Mangla to‘g‘oni va 2018-yilda ishlab chiqarishni boshlagan Neelum-Jhelum gidroenergetika loyihasi AJK orqali oqib o‘tuvchi daryolarda va uning jamoalari tomonidan berilgan yerlarda qurilgan. Shunga qaramay, bu energiya manbai bo‘lishiga qaramay, mahalliy uy xo‘jaliklaridan haddan tashqari yuqori to‘lovlar olinadi, ko‘pincha Rs. Bir birlik uchun 30 yoki undan ortiq, ishlab chiqarish narxi esa atigi Rs. 2-3. Bu nomutanosiblik mustaqil energiya ishlab chiqaruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar va quvvat to‘lovlari tufayli yuzaga keladi, bu esa xarajatlarni oshiradi, hatto energiyaning chegaraviy narxi past bo‘lsa ham. Eng yomoni, energiya taqsimoti uchun ustuvor tuzilma korporativ va federal huquqlarni birinchi navbatda qondirishni ta’minlaydi, mahalliy ehtiyojlar esa faqat keyingi o‘ylash sifatida hal qilinadi. Meros to‘g‘onlarni joylashtirish uchun qalam haqi yoki kompensatsiyaning yo‘qligi adolatsizlik tuyg‘usini yanada chuqurlashtiradi. AJK millatni boshqaradi, ammo o‘z aholisi tom ma’noda ham, majoziy ma’noda ham qorong‘ulikda qoladi.
Bug‘doy atrofidagi inqiroz ham bizni tashvishga solmoqda. Aksariyat uy xo‘jaliklarining asosiy oziq-ovqat mahsuloti bo‘lgan bug‘doy, ayniqsa, iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelgan mintaqada kafolatlangan ta’minot bo‘lishi kerak. Biroq, haqiqat ancha achinarli. Dotatsiyalangan un kelib tushganda ko‘pincha tosh, ifloslik va namlik bilan ifloslanadi. Bug‘doyning qo‘lansa hidi va yomon tuzilishi uni yetarli darajada saqlanmaganligi va qayta ishlanmaganligini ko‘rsatadi, bug‘doydan tayyorlangan rotis esa uning yaroqsizligini tasdiqlovchi ta’mga ega. Oilalar ushbu sifatsiz donni iste’mol qilish yoki bozor narxlarida juda qimmat bo‘lgan muqobil mahsulotlarni sotib olish o‘rtasida tanlov qilishga majbur. Rs. Bir kilogramm bug‘doyning 120-140 kilogrammi, bir oylik bug‘doy taklifi yollanma ishchi daromadining katta qismini iste’mol qilishi mumkin. Buning ustiga, subsidiyalangan bug‘doy muntazam ravishda AJKdan kontrabanda yo‘li bilan olib chiqiladi va Pokistonning boshqa joylarida bozor narxlarida sotiladi. Yuk mashinalari tun qorong‘usida harakatlanadi, nazorat-o‘tkazish punktlariga ayrim transport vositalarini to‘xtatmaslik buyurilgan. Ustuvor iste’molchi bo‘lishi kerak bo‘lgan mintaqa boshqalar uchun foyda manbaiga aylanadi, asosiy oziq-ovqatni kundalik sinovga aylantiradi.
AJKda rivojlanish, strategik ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, to‘xtab qolmoqda. Mintaqada qonun chiqaruvchi organ, vazirlar mahkamasi va sudlar mavjud bo‘lib, ular qog‘ozda muxtoriyatni nazarda tutadi. Amalda esa kundalik hayot, energetika, suv, infratuzilma va xavfsizlikni belgilovchi vazirliklar to‘g‘ridan to‘g‘ri Islomobodga bo‘ysunadi. Kashmir ishlari vazirligi federal ustuvorliklar orqali mahalliy ehtiyojlarni filtrlaydigan darvozabon vazifasini bajaradi.
AJK byudjetlar va qonunlar qabul qilinadigan milliy qonun chiqaruvchi organda vakillikka ega emas, bu esa mustamlaka ekstraksiyasini aks ettiruvchi dinamikani yaratadi: vakilsiz soliqqa tortish, inklyuzivsiz rivojlanish. Boshqaruvning ushbu modeli yoshlarning ko‘chib ketishiga olib keldi, chunki ko‘plab yoshlar yaxshiroq imkoniyatlarni izlab mintaqani tark etishdi. Tizim ularga qurish va gullab-yashnash uchun hech qanday joy qoldirmaydi, fuqarolik maydoni esa huquqiy va texnik senzura bilan cheklangan. Inqiroz paytida hukumat aloqani o‘chirishni joriy qiladi.
Internet xizmatlari, uyali aloqa tarmoqlari va hatto statsionar telefonlar ham qorong‘ilashadi, bu esa noroziliklarni to‘xtatadi va ayni tekshiruv zarur bo‘lgan paytda muvofiqlashtirishga to‘sqinlik qiladi.
Bu e’tirozlar yangi emas. Hozirgi norozilik to‘lqini ikki yil ichidagi uchinchi yirik safarbarlikdir. Harakat 2023-yilning may oyida, aholi elektr energiyasi uchun to‘lovlar va un tanqisligidan norozilik bildirganida boshlangan edi. Avgust oyiga kelib bu xavotirlar birlashib, yagona qarshilikka aylandi. 2023-yil sentyabr oyida AJK faollari Muzaffarobodda JKJAACni rasman tashkil etish uchun yig‘ilishdi. 2024-yil may oyida bir milliondan ortiq kishi, viloyat aholisining qariyb chorak qismi AJK tarixidagi eng yirik namoyishlarda ko‘chalarga chiqdi. To‘rt kishi halok bo‘ldi. Internet xizmatlari to‘xtatildi. Harbiylashtirilgan bo‘linmalar joylashtirildi. Biroq, milliy hikoya xavfsizlik, tartib va go‘yoki chet el aralashuvi haqida bo‘lib qoldi.
Bu ramkalash tasodifiy emas. U huquqiy va texnik senzura bilan mustahkamlangan. AJKning vaqtinchalik konstitutsiyaviy asoslari federal siyosatga qarshi norozilikni jinoiy javobgarlikka tortadi. Norozilik namoyishlari oldindan tasdiqlashni talab qiladi. Inqiroz paytida internet o‘chiriladi. Mobil tarmoqlar, keng polosali va hatto statsionar aloqalar ham qorong‘ilashadi. Oilalar yakkalanib qolgan. Jurnalistlar jim. Shifokorlar kelisholmayapti. Jamoat maydoni aynan sinchkovlik zarur bo‘lgan paytda muloqotdan bo‘shaydi.
JKJAACning talablari radikal emas. Ularning 2025-yil sentyabr oyida taqdim etilgan 36 banddan iborat nizomi mustaqillikka chaqirmaydi. U iqtisodiy adolat, boshqaruvni isloh qilish, rivojlanish, resurslarni himoya qilish va huquqiy kafolatlarni izlaydi, bu federatsiyalarning hissa qo‘shuvchi hududlarga bo‘lgan munosabatiga mos keladi. Biroq, federal javob e’tiborsiz bo‘lib, harakatni adolat uchun iltimos emas, balki tahdid sifatida ko‘rsatdi.
Bu inqirozning ildizi 1947-yilga borib taqaladi. Musulmonlar konferensiyasi rahbariyati Pokistonga qo‘shilishni tanlaganida, ular sheriklik, umumiy suverenitet, umumiy manfaatlar, umumiy og‘irliklarni nazarda tutgan. Bu siyosiy va axloqiy kelishuv barbod bo‘ldi. Bugungi kunda AJK resurslar uchun qazib olingan, vakilsiz boshqariladigan va gapirganda sukut saqlanadigan periferiya sifatida namoyon bo‘lmoqda. So‘nggi tartibsizliklar shunchaki norozilik emas. U hisob-kitobdir. Federatsiya va’dalarini bajarish talabi. Kashmirliklarga fuqaro sifatida emas, fuqaro sifatida munosabatda bo‘lishga chaqiriq.
Garchi Pokiston jahon forumlarida kashmirliklarning huquqlarini baland ovozda himoya qilsa-da, u allaqachon boshqarayotgan kashmirliklar mahalliy daryolardan olinadigan arzon elektr energiyasi, eski to‘g‘onlardan olinadigan royalti, yaroqsiz bug‘doy, shikastlangan maktablar, yoshlarning qochishi, cheklangan norozilik va tahdid ostidagi matbuotga duch kelganda, bu targ‘ibot samarasiz bo‘ladi. Davlat o‘z xalqining farovonligidan ko‘ra ko‘proq hudud bilan qiziqadi.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
