2025 йил 29 сентябрдан 4 октябргача Покистон томонидан бошқариладиган Озод Жамму ва Кашмир (АЖК) минтақаси аҳолиси келишилган иш ташлаш уюштиргани сабабли тўлиқ ёпилди. Жамму-Кашмир Бирлашган Авами ҳаракат қўмитаси (ЖКЖААC) томонидан ташкил этилган норозилик намойиши бутун минтақа бўйлаб кундалик ҳаётни тўхтатди: дўконлар ёпиқлигича қолди, жамоат транспорти ғойиб бўлди ва тўрт миллионга яқин одам оммавий тартибсизликларга дуч келди. Иш ташлаш тўсатдан ёки ташқаридан таъсир кўрсатган ҳодиса бўлишидан қатъи назар, узоқ вақтдан бери давом этаётган норозиликларга нисбатан ҳисоб-китобли жавоб эди. У иқтисодий эксплуатация, нотўғри бошқарув ва федерал ҳокимият томонидан бажарилмаган мажбуриятлардан кўп йиллик норозиликни акс эттирди.
Тартибсизликлар замирида Исломобод сиёсати ва АЖК аҳолисининг ҳаётий ҳақиқатлари ўртасидаги чуқур узилиш ётади. Кўпинча "Озод" ёки эркин деб талқин қилинадиган минтақа узоқ вақтдан бери федерал институтларга ҳақиқий ҳокимиятни сақлаб қолган ҳолда, автономия иллюзиясини тақдим этувчи бошқарув тизимига боғланган. Электр энергияси, сув, инфратузилма ва хавфсизликка масъул вазирликлар бевосита Исломободга бўйсунади. Кашмир ишлари вазирлиги федерал устуворликлар орқали маҳаллий эҳтиёжларни филтрлайдиган дарвозабон вазифасини бажаради. Шу билан бирга, АЖКнинг қонун чиқарувчи органи ва кабинети рамзий бўлиб қолмоқда, кундалик ҳаётни шакллантирадиган масалалар устидан ваколатга эга эмас.
Ушбу бошқарув модели Озод Жамму ва Кашмирда (АЖК) электр энергияси, буғдой ва ривожланиш атрофида тизимли иқтисодий адолатсизликни келтириб чиқарди. АЖК Покистоннинг миллий инфратузилмасига, хусусан, гидроэнергетика ишлаб чиқариши орқали катта ҳисса қўшаётган бўлса-да, у иқтисодий қийинчиликлар ва маъмурий эътиборсизлик гирдобида қолмоқда. Фуқаролар шунчаки норозилик сифатида эмас, балки қадр-қиммат ва адолатни талаб қилиб кўчага чиққан сўнгги тартибсизликлар замирида ана шу зиддият ётади.
Электр энергияси, эҳтимол, бу номутаносибликнинг энг ёрқин рамзидир. АЖК 3000 мегаваттга яқин гидроэнергия ишлаб чиқаради, бу Покистон умумий ишлаб чиқаришининг катта қисмини ташкил этади. 1960 йиллардан бери ишлаётган Мангла тўғони ва 2018 йилда ишлаб чиқаришни бошлаган Neelum-Jhelum гидроэнергетика лойиҳаси АЖК орқали оқиб ўтувчи дарёларда ва унинг жамоалари томонидан берилган ерларда қурилган. Шунга қарамай, бу энергия манбаи бўлишига қарамай, маҳаллий уй хўжаликларидан ҳаддан ташқари юқори тўловлар олинади, кўпинча Рс. Бир бирлик учун 30 ёки ундан ортиқ, ишлаб чиқариш нархи эса атиги Рс. 2-3. Бу номутаносиблик мустақил энергия ишлаб чиқарувчилар билан тузилган шартномалар ва қувват тўловлари туфайли юзага келади, бу эса харажатларни оширади, ҳатто энергиянинг чегаравий нархи паст бўлса ҳам. Энг ёмони, энергия тақсимоти учун устувор тузилма корпоратив ва федерал ҳуқуқларни биринчи навбатда қондиришни таъминлайди, маҳаллий эҳтиёжлар эса фақат кейинги ўйлаш сифатида ҳал қилинади. Мерос тўғонларни жойлаштириш учун қалам ҳақи ёки компенсациянинг йўқлиги адолатсизлик туйғусини янада чуқурлаштиради. АЖК миллатни бошқаради, аммо ўз аҳолиси том маънода ҳам, мажозий маънода ҳам қоронғуликда қолади.
Буғдой атрофидаги инқироз ҳам бизни ташвишга солмоқда. Аксарият уй хўжаликларининг асосий озиқ-овқат маҳсулоти бўлган буғдой, айниқса, иқтисодий қийинчиликларга дуч келган минтақада кафолатланган таъминот бўлиши керак. Бироқ, ҳақиқат анча ачинарли. Дотацияланган ун келиб тушганда кўпинча тош, ифлослик ва намлик билан ифлосланади. Буғдойнинг қўланса ҳиди ва ёмон тузилиши уни етарли даражада сақланмаганлиги ва қайта ишланмаганлигини кўрсатади, буғдойдан тайёрланган ротис эса унинг яроқсизлигини тасдиқловчи таъмга эга. Оилалар ушбу сифатсиз донни истеъмол қилиш ёки бозор нархларида жуда қиммат бўлган муқобил маҳсулотларни сотиб олиш ўртасида танлов қилишга мажбур. Рс. Бир килограмм буғдойнинг 120-140 килограмми, бир ойлик буғдой таклифи ёлланма ишчи даромадининг катта қисмини истеъмол қилиши мумкин. Бунинг устига, субсидияланган буғдой мунтазам равишда АЖКдан контрабанда йўли билан олиб чиқилади ва Покистоннинг бошқа жойларида бозор нархларида сотилади. Юк машиналари тун қоронғусида ҳаракатланади, назорат-ўтказиш пунктларига айрим транспорт воситаларини тўхтатмаслик буюрилган. Устувор истеъмолчи бўлиши керак бўлган минтақа бошқалар учун фойда манбаига айланади, асосий озиқ-овқатни кундалик синовга айлантиради.
АЖКда ривожланиш, стратегик аҳамиятга эга бўлишига қарамай, тўхтаб қолмоқда. Минтақада қонун чиқарувчи орган, вазирлар маҳкамаси ва судлар мавжуд бўлиб, улар қоғозда мухториятни назарда тутади. Амалда эса кундалик ҳаёт, энергетика, сув, инфратузилма ва хавфсизликни белгиловчи вазирликлар тўғридан-тўғри Исломободга бўйсунади. Кашмир ишлари вазирлиги федерал устуворликлар орқали маҳаллий эҳтиёжларни филтрлайдиган дарвозабон вазифасини бажаради.
АЖК бюджетлар ва қонунлар қабул қилинадиган миллий қонун чиқарувчи органда вакилликка эга эмас, бу эса мустамлака экстракциясини акс эттирувчи динамикани яратади: вакилсиз солиққа тортиш, инклюзивсиз ривожланиш. Бошқарувнинг ушбу модели ёшларнинг кўчиб кетишига олиб келди, чунки кўплаб ёшлар яхшироқ имкониятларни излаб минтақани тарк этишди. Тизим уларга қуриш ва гуллаб-яшнаш учун ҳеч қандай жой қолдирмайди, фуқаролик майдони эса ҳуқуқий ва техник цензура билан чекланган. Инқироз пайтида ҳукумат алоқани ўчиришни жорий қилади.
Интернет хизматлари, уяли алоқа тармоқлари ва ҳатто стационар телефонлар ҳам қоронғилашади, бу эса норозиликларни тўхтатади ва айни текширув зарур бўлган пайтда мувофиқлаштиришга тўсқинлик қилади.
Бу эътирозлар янги эмас. Ҳозирги норозилик тўлқини икки йил ичидаги учинчи йирик сафарбарликдир. Ҳаракат 2023 йилнинг май ойида, аҳоли электр энергияси учун тўловлар ва ун танқислигидан норозилик билдирганида бошланган эди. Август ойига келиб бу хавотирлар бирлашиб, ягона қаршиликка айланди. 2023 йил сентябрь ойида АЖК фаоллари Музаффарободда ЖКЖААCни расман ташкил этиш учун йиғилишди. 2024 йил май ойида бир миллиондан ортиқ киши, вилоят аҳолисининг қарийб чорак қисми АЖК тарихидаги энг йирик намойишларда кўчаларга чиқди. Тўрт киши ҳалок бўлди. Интернет хизматлари тўхтатилди. Ҳарбийлаштирилган бўлинмалар жойлаштирилди. Бироқ, миллий ҳикоя хавфсизлик, тартиб ва гўёки чет эл аралашуви ҳақида бўлиб қолди.
Бу рамкалаш тасодифий эмас. У ҳуқуқий ва техник цензура билан мустаҳкамланган. АЖКнинг вақтинчалик конституциявий асослари федерал сиёсатга қарши норозиликни жиноий жавобгарликка тортади. Норозилик намойишлари олдиндан тасдиқлашни талаб қилади. Инқироз пайтида интернет ўчирилади. Мобил тармоқлар, кенг полосали ва ҳатто стационар алоқалар ҳам қоронғилашади. Оилалар яккаланиб қолган. Журналистлар жим. Шифокорлар келишолмаяпти. Жамоат майдони айнан синчковлик зарур бўлган пайтда мулоқотдан бўшайди.
ЖКЖААCнинг талаблари радикал эмас. Уларнинг 2025 йил сентябрь ойида тақдим этилган 36 банддан иборат низоми мустақилликка чақирмайди. У иқтисодий адолат, бошқарувни ислоҳ қилиш, ривожланиш, ресурсларни ҳимоя қилиш ва ҳуқуқий кафолатларни излайди, бу федерацияларнинг ҳисса қўшувчи ҳудудларга бўлган муносабатига мос келади. Бироқ, федерал жавоб эътиборсиз бўлиб, ҳаракатни адолат учун илтимос эмас, балки таҳдид сифатида кўрсатди.
Бу инқирознинг илдизи 1947 йилга бориб тақалади. Мусулмонлар конференцияси раҳбарияти Покистонга қўшилишни танлаганида, улар шериклик, умумий суверенитет, умумий манфаатлар, умумий оғирликларни назарда тутган. Бу сиёсий ва ахлоқий келишув барбод бўлди. Бугунги кунда АЖК ресурслар учун қазиб олинган, вакилсиз бошқариладиган ва гапирганда сукут сақланадиган периферия сифатида намоён бўлмоқда. Сўнгги тартибсизликлар шунчаки норозилик эмас. У ҳисоб-китобдир. Федерация ваъдаларини бажариш талаби. Кашмирликларга фуқаро сифатида эмас, фуқаро сифатида муносабатда бўлишга чақириқ.
Гарчи Покистон жаҳон форумларида кашмирликларнинг ҳуқуқларини баланд овозда ҳимоя қилса-да, у аллақачон бошқараётган кашмирликлар маҳаллий дарёлардан олинадиган арзон электр энергияси, эски тўғонлардан олинадиган роялти, яроқсиз буғдой, шикастланган мактаблар, ёшларнинг қочиши, чекланган норозилик ва таҳдид остидаги матбуотга дуч келганда, бу тарғибот самарасиз бўлади. Давлат ўз халқининг фаровонлигидан кўра кўпроқ ҳудуд билан қизиқади.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
