АИ-80дан воз кечилади: Ўзбекистонни нималар кутаяпти?

Ўзбекистон ёқилғи бозорида катта ўзгаришлар бошланмоқда. Жорий йил сентябридан мамлакатда паст октанли АИ-80 бензинини ишлаб чиқариш тўлиқ тўхтатилиши кўзда тутилмоқда. Бу ҳақдаги ҳужжат Kun.uz нашрига маълум бўлди. Унга кўра, «Ўзбекнефтгаз» тизимидаги корхоналар АИ-80 захираларини йил якунигача тугатиб, 2026 йилдан фақат юқори октанли бензин сотишга ўтишни режалаштирган, деб хабар берди kukdala.uz.

Мазкур ислоҳот мамлакат ёқилғи сиёсатининг янги босқичини бошлаб бермоқда. Бу нафақат энергия манбаларида сифатли ўзгариш, балки экология, бозор механизми ва истеъмолчи ҳуқуқлари нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамият касб этади. Аммо энг муҳим саволлар шулардан иборат: бу қарор амалда қандай ишлайди? Нарх-навога қандай таъсир кўрсатади? Ва бозорда бензин танқислиги юзага келмайдими?

АИ-80 бензини қандай вазиятда?
Айни пайтда мамлакатда АИ-80 бензини асосан Бухоро ва Фарғонадаги нефтни қайта ишлаш заводларида ишлаб чиқарилади. Улардан бири “Ўзбекнефтгаз” тасарруфида, иккинчиси эса хусусий “Санег” компаниясига тегишли. Сурхондарё ва Чиноздаги кичик корхоналар ҳам маълум миқдорда АИ-80 ишлаб чиқаради. Аммо мамлакатнинг деярли бутун эҳтиёжи маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ҳисобига қопланади. Импорт амалда йўқ.

Айни пайтда «Ўзбекнефтгаз» Хитой билан ҳамкорликда Бухоро заводида АИ-92 бензини ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш устида иш олиб бормоқда. Лойиҳага кўра, бу бензин “присадкали”, яъни махсус қўшимчалар ёрдамида октан даражаси оширилган. Бу технологик ечим таннархни туширишни мақсад қилади, бироқ нарх борасида аниқ ҳисоб-китоблар ҳали очиқланмаган.

2026 йилдан фақат юқори октанли бензин бўладими?
Расмий режаларга кўра, 2025 йилда «Бухоро НҚИЗ» 1 млн тоннага яқин бензин ишлаб чиқаради, шундан ярмига яқини АИ-92+. Сентябрдан АИ-80 ишлаб чиқариш тўхтайди. Бензин захиралари йил якунигача сотилиб тугатилади ва 2026 йилдан бозорда фақат АИ-92 ёки ундан юқори бензин турлари қолади.

Бу жараён бир кунда амалга ошмайди. Унда импортни кенгайтириш, рақобат муҳитини яратиш, солиқ имтиёзлари каби омиллар катта аҳамиятга эга бўлади.

Экспертлар нимадейди?
Иқтисодчи Отабек Бакиров бу масала 2020 йилдан бери кўтарилаётганини айтиб, буни ортиқча ортга сурмасликни, энг қулай пайт – ҳозир эканини таъкидлади. Унинг фикрича, куз-қиш мавсумида истеъмол юқори бўлган вақтда бу жараённи бошлаш имконсиз, шунинг учун ёз ойларида бу ислоҳотни амалга ошириш лозим.

Унинг таҳлилига кўра, Ўзбекистондаги бензин бозорида 80 бензин деярли 800 минг тонна атрофида ишлаб чиқарилади, 92 бензин 100 минг тонна атрофида, қолгани эса импорт қилинади. Мақсад – шу 1.2–1.3 млн тонна эҳтиёжни рақобатли АИ-92 ва АИ-95 билан қоплаш. Бунинг учун эса барча тўсиқлар — бож, логистика, квота, техник чекловлар — бартараф қилиниши лозим.

У шундай деган: “Агар Қирғизистонда нефт захираси бўлмаса-да, 92 бензин арзон бўлса, нега Ўзбекистон шундай қила олмайди?”

Рақобат ва бозор механизмисиз нарх тушмайди
Иқтисодчиларга кўра, агар бензин нархи сунъий равишда белгиланса, ёки фақат маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга боғланиб қолинса, бозорда танқислик муқаррар. АИ-80 каби бензиндан воз кечиш учун биринчи навбатда АИ-92 ва ундан юқори турларини етарли ҳажмда ва рақобатбоп нархда таъминлаш керак. Бу эса импортни эркинлаштиришсиз амалга ошмайди.

Импортчи компаниялар учун Эрон, Ироқ, Туркманистон, Қозоғистон, Россия ва бошқа давлатлардан бензин олиб киришдаги барча маъмурий тўсиқлар йўқ қилиниши лозим. Вақтинча истеъмол солиғини бекор қилиш, темирйўл ва логистика имтиёзлари бериш мумкин.

Экологик жиҳатдан 80 бензин қандай хавфли?
80 бензин фақат иқтисодий эмас, балки экологик муаммоларга ҳам сабабчи. Унинг ёнишида кўпроқ углерод оксиди, ёнмаган углеводород ва PM2.5 заррачалари чиқади. Бу моддалар инсон саломатлигига таъсир қилиш билан бирга, иқлим ўзгаришига ҳам туртки беради.

Иқлимшунос Эркин Абдулаҳатов бу бензин тури фақат Афғонистонда ишлатилаётганини таъкидлаб, Ўзбекистон бу каби сифатсиз ёқилғидан воз кечиши кераклигини айтди. Унинг сўзларига кўра, дунё амалиётида 80 бензин муомаладан чиқарилган.

Сифатли бензин – самарали ҳаракат
Ўзбекистондаги кўплаб автомобиллар метан ва пропан ёқилғисида юради. Аммо бензин барибир аҳамиятли қисм бўлиб қолмоқда. Агар АИ-80 ўрнини АИ-92 босса, бу нафақат экологик жиҳатдан, балки автомобилнинг хизмат муддати, мотор ҳолати ва фойдаланиш самараси нуқтаи назаридан ҳам ижобий бўлади.

Хулоса: орқага эмас, олдинга қадам
АИ-80дан воз кечиш – кечиктириб бўлмайдиган ислоҳот. Бу йўлда катта қатъият, юксак сиёсий ирода ва тизимли режалаштириш зарур. Нархи ошмаслиги, дефицит юзага келмаслиги учун олдиндан импортни кенгайтириш, логистика тизимини қайта кўриб чиқиш, ва энг муҳими, бозорда эркин рақобат муҳитини яратиш зарур.

Агар бу ишлар амалга оширилса, нафақат нарх барқарор бўлади, балки истеъмолчи ҳам сифатли, экологик тоза ва хавфсиз ёқилғига эга бўлади. Бу эса Ўзбекистонда транспорт соҳасидаги ислоҳотларнинг янги босқичи бўлади. «Замин»ни Telegram’да ўқинг!