«Путин — бизнинг президент». Нега Сербияда Россияни жуда яхши кўришади?

Дамян Кнежевич Белграддаги «Слава России» ёзувли кўча граффити фонида

2022 йил февралида Россия армияси Украинага бостириб кирганидан сўнг, дунёнинг қолган мамлакатлари ўзлари учун бир томонни танлашига тўғри келди. Ғарб Москвага қарши санкциялар жорий қилди, аммо Европанинг бир давлати учун бу танлов жуда қийин бўлди.

Россиянинг асосий иттифоқчиси бўлмиш Беларусни ҳисобга олмаганда, Россия президенти Владимир Путинга қарши санкциялар киритмаган ягона Европа давлати Сербия бўлиб қолмоқда.

Президент Александр Вучич анча вақт давомида Ғарб ва Шарқ ўртасида мувозанатни сақлашга муваффақ бўлди, аммо эндиликда у муҳимроқ йўналишни танлашга мажбур — у ёки Сербиянинг Европа Иттифоқига қўшилиши ҳақидаги кўп йиллик орзуни амалга ошириши ёки ўзининг эски иттифоқчиси Россияни қўллаб-қувватлашда давом этиши керак.

Украинада кенг кўламли уруш бошланиши билан Москва билан алоқаларни сақлаб қолишни талаб қилувчи серб миллатчиларининг овози янада баландроқ янграй бошлади.

BBC нашри 2022 йил давомида Сербиядаги россияпараст миллатчилар фаолиятини яқиндан кузатиб, уларнинг Россия билан алоқаларини қайд этиб борган.

Ултра-миллатчилар

Дамян Кнежевич Россия армияси Украинага бостириб кирганидан бир неча кун ўтиб, Сербия пойтахти Белградда Украинадаги урушни қўллаб-қувватловчи минглаб инсонлар қатнашган намойиш ўтказди ва халқаро ҳамжамият эътиборига тушди.

Ўша пайтда бу Европадаги энг йирик россияпараст намойишлардан бири бўлганди.

Полиция ултраўнг кучлар етакчиси Дамян Кнежевич ва унинг тарафдорлари йўлини тўсмоқда, намойишчилар ўшанда президент қароргоҳини штурм қилишга уринганди. Фото: Reuters

Намойишчилар Россия байроқларини силкитиб, қўлларида уруш тимсолига айланган Z ҳарфи ва Россия президентининг портретлари туширилган плакатларни ушлаб турган. Уларнинг баъзилари ҳатто «Владимир Путин — бизнинг президентимиз» дея ҳайқирган.

«Украинада бизнинг уруш кетмоқда. Биз ватанпарвармиз, биз биродарларимизни қўллаб-қувватлашимиз керак. Бу бизнинг сиёсатимиз, бу бизнинг тарихимиз», деган Кнежевич BBC нашри билан суҳбатда.

«Ушбу уруш якунида мен янги Европани ва ҳатто янги дунёни аниқ кўрмоқдаман», дея қўшимча қилган у.

Кнежевич ва у раҳбарлик қилувчи «Халқ патрули» ташкилотининг бошқа аъзолари мигрантлар, айниқса, мусулмонларга нисбатан экстремистик қарашлари ва зўравонликка очиқчасига чақириқлари билан машҳур.

«Вагнер» билан алоқалар

2022 йил ноябр ойида, Украинада кенг кўламли уруш бошланганидан саккиз ой ўтиб, Кнежевич ёлланма аскарлари Сурия, Африка ва Украинада ўнлаб ҳарбий жиноятларни содир этишда айбланувчи «Вагнер» компаниясининг жангчиликка ёллаш марказига ташриф буюриш таклифини қабул қилган.

Кнежевич бироз олдин Санкт-Петербургда очилган «Вагнер» медиа марказига борган ва шундан сўнг BBC нашрига «вагнерчилар қилаётган ҳамма нарсани тўлиқ қўллаб-қувватлаши»ни айтган.

Россияга сафаридан бир неча ҳафта ўтгач, Косово билан чегарада, «Вагнер» рамзи туширилган форма кийган Кнежевич чегара полицияси билан кескин тўқнашувда қатнашган.

Кнежевич «Вагнер»дан қандайдир тарзда пул олганини қатъиян рад этади, чунки акс ҳолда Россия Болқонда кескинликни қўзғатиш учун у каби миллатчилардан фойдаланишда айбланиши мумкин.

«Халқ патрули» Сербияда расмий равишда рўйхатдан ўтмаган, шунинг учун ташкилотнинг нашрлар ўрганиш мумкин бўлган молиявий ҳисобот йўқ.

Сербиянинг Кнежевич билан расман алоқада бўлган бир қанча компаниялари йиллик молиявий ҳисоботларида Россиядан тушумларни кўрсатмайди.

«Россия бундай гуруҳларга бераётган ёрдам давлат муассасалари орқали эмас, балки норасмий ташкилотлар орқали келади», дейди Лондон Университет коллежининг Славян ва Шарқий Европа тадқиқотлари мактаби профессори Эрик Горди.

«Шундай қилиб, Москва нисбатан кам пул эвазига кенг ёйилувчи ва ҳатто глобал миқёсда катта таъсир кўрсатувчи акцияларни уюштириши мумкин. Бундан ташқари, ҳамма нарса бегона қўллар орқали амалга оширилгани сабабли, керак бўлганда — агар иш тўсатдан жиддий тус олса — (Кремль) ҳар доим бунга ҳеч қандай алоқаси йўқлигини айтиши мумкин», дея қўшимча қилади Горди.

Серб миллатчилари президент Вучич Европа Иттифоқи билан шартнома имзолаши мумкинлиги ҳақидаги миш-мишлар тарқалгач, янада ғазабланди. Уларнинг фикрича, бу Сербия Косово бўйича ҳудудий даъволаридан воз кечишини англатади.

Сербия президенти Александар Вучич май ойидаги икки отишмадан кейин қурол ва ўқ-дори устидан назорат тўғрисидаги қонунга ўзгартиришлар киритилганини эълон қилмоқда.

2023 йил 15 феврал куни Кнежевич Белградда норозилик намойиши уюштирди ва президентга очиқчасига таҳдид қилди: «Мен сен учун боряпман, Вучич!». Шундан сўнг оломон президент саройи томон ҳаракатланди.

Ўша куни кечқурун Вучич телевидениеда чиқиш қилди ва Сербия сиёсатига чет эл аралашувига йўл қўймаслигини маълум қилди.

«Менга ‘Вагнер’дан кимдир елкамни силаб, нима қила олишимни ва нима қила олмаслигимни айтиб туриши керак эмас», деди Сербия президенти.

Намойиш натижасида Кнежевичга ҳукуматни зўрлик билан ағдаришга даъват қилиш айби қўйилди. У икки ойни қамоқда ўтказди, шундан сўнг ҳибсдан озод қилинди, аммо бу иш бўйича суд жараёни ҳали давом этмоқда.

Косово муаммоси

Нафақат Кнежевич, балки бошқа кўплаб серблар ҳам айнан Косовони Сербия давлати ва православ мазҳабининг бешиги деб билади.

1990-йилларгача Сербия ва Косово Югославия давлати таркибида эди. Аммо федерация парчаланиб, қонли уруш бошланганидан кейин Сербия Косовони ўз таркибида сақлаб қолишга уринди.

Косовода яшовчи аҳолининг катта қисмини ташкил қиладиган этник албанлар мустақилликка эришмоқчи бўлди, аммо серб озчилиги Белград билан янада яқинроқ алоқалар учун курашди.

Этник зиддият ҳар икки томон зўравонлик қўллашига олиб келди, аммо серблар Косоводаги албан аҳолини этник тозалашни бошлаганида, бу НАТО учун сўнгги томчи бўлди. 11 ҳафта давомида НАТО кучлари Косовода ҳам, Сербиянинг ўзида ҳам серб позицияларини бомбардимон қилди ва якунда этник зўравонликка чек қўйди.

2008 йилда Косово бир томонлама мустақиллик эълон қилганида, аксарият хорижий давлатлар Приштина мухториятини тан олишга рози бўлди, бу эса Белградни янада ғазаблантирди.

Россия Сербияни қўллаб-қувватлаб чиқди ва БМТ Хавфсизлик Кенгашида Косовонинг тан олинишига вето қўйди. Москванинг айнан мана шу дастаги Кнежевич каби серб миллатчиларининг Москвани иттифоқчи сифатида кўришининг асосий сабабларидан биридир.

«Агар Россия бўлмаганида, биз муқаддас ҳудудимизнинг бир қисмини аллақачон йўқотган бўлардик», деган Кнежевич BBC мухбирига.

Сиёсатда миллатчилар иттифоқи кучайиши

Кнежевич серб кўча миллатчилиги тимсоли бўлса-да, яқинда мамлакатда миллатчи партияларнинг янги сиёсий иттифоқи тузилди.

Россияни қўллаб-қувватлаб, Косовони Белград назорати остига қайтаришни талаб қилувчи миллатчи партиялар Сербия парламентидаги мандатларнинг деярли 15 фоизини бирлаштиради, бу эса уларни мамлакатдаги энг йирик мухолифат блокларидан бирига айлантиради.

Ушбу коалиция таркибига кирувчи «Эшиклар» партияси раҳбари Бошко Обрадович Россия билан узоқ йиллик алоқаларга эга.

Кўпгина серб миллатчилари сингари у ҳам BBC нашри билан суҳбат қилишни хоҳламаган, бироқ бир неча ой давом этган сўровлардан сўнг барибир интервю беришга рози бўлган.

«Россия биз учун иттифоқчи, дўст мамлакат. У ҳеч қачон бизни бомбаламаган. Россия Косовони Сербиядан олмоқчи эмас. Россия ҳатто Косово мустақиллигини тан олмайди. Умуман олганда, халқаро миқёсда Сербия ва Россиянинг позициялари кўпинча мос келади», деган Обрадович.

Сербия пойтахтидаги отишмалардан кейин май ойида минглаб намойишчилар норозилик акциясига чиққанди. Фото: Getty Images

Миллатчилар АҚШ ва Европанинг Белградга Косовони тан олиш бўйича босимини қатъиян рад этади, бироқ мамлакат ичидаги баъзи воқеалар ҳам вазиятга сезиларли таъсир кўрсатади.

2023 йил май ойи бошида Белградда бирданига иккита ўт очувчи қуролдан фойдаланиш ҳодисаси юз берди (бир неча соатлик фарқ билан) — улардан бири мактаб биносида содир бўлди. Отишмалар оқибатида жами 19 киши ҳалок бўлган.

Бу қотилликлар мамлакатда зўравонликка қарши оммавий ҳаракатни келтириб чиқарди. Шуни ҳисобга олган ҳолда, Сербиядаги Москвага хайрихоҳ миллатчилар овози энди у қадар баланд эмас.

Бироқ, ҳатто қамоқ жазоси таҳдиди ҳам Кнежевични қўрқитмаган. Унинг таъкидлашича, у ҳам, унинг гуруҳи ҳам Россия ва «Вагнер» ёлланма аскарларини ҳали ҳам қўллаб-қувватлайди.

«Биз ‘Вагнер’ни фронтда муваффақиятга эришган рус ватанпарвар ҳарбий гуруҳи сифатида қўллаб-қувватладик ва қўллаб-қувватлашда давом этамиз», деган у.

Кнежевич «Вагнер» ёлланма аскарларини очиқчасига «Россия қаҳрамонлари» деб атаган.

Янгиликлар