Россия ва Хитой ўртасида қурол савдоси нега камайди?

^{Фото: Getty images}
Россиядан Хитойга қурол-яроғ етказиб бериш оқими сўнгги йилларда сезиларли даражада қисқарган. ChinaPower таҳлилий маркази маълумотига кўра, 2009 йилдан 2023 йилгача Хитойнинг қурол импорти аввалги 15 йиллик даврга нисбатан 40 фоизга камайган. Россиянинг улуши эса 85 фоиздан 68 фоизга тушган. Бу ўзгаришга нафақат Россиянинг Украинадаги уруши, балки Хитойнинг Россия қурол тизимларини нусхалаши ва интеллектуал мулкни кўплаб ҳолатларда ноқонуний олиши ҳам сабаб қилиб кўрсатилмоқда.

Таҳлилчиларнинг ёзишича, сўнгги 20 йилда Хитой томонидан Россия мудофаа саноатига, айниқса, аэрокосмик технологияларга йўналтирилган камида 21 та жосуслик ва хакерлик ҳужуми қайд этилган. Масалан, 2004 йилда Хитой фойдасига махфий авиация ва сунъий йўлдош ишланмалари маълумотларини узатган 7 нафар россиялик суд томонидан айбдор деб топилган. 2021-2023 йилларда эса яна 4 та аэрокосмик ва лазер технологиялари билан боғлиқ ахборот сизиб чиқиши ҳолати аниқланган.

Бироқ, жосуслик фақат бир қисми холос. Хитой Россия билан тузилган лицензия келишувларини мунтазам равишда бузиб, қуролларни ўз эҳтиёжларига мослаштириб, нусхалаб келмоқда. Хусусан, J-11 қирувчиси Россиянинг Су-27 самолётидан, HQ-9 зенит-ракета мажмуаси эса C-300 тизимидан кўчирилган.

2019 йилда Россиянинг «Ростех» давлат корпорацияси 17 йил давомида Хитой томонидан қуролларнинг 500 дан ортиқ ноқонуний нусхалаш ҳолатини қайд этганини эълон қилган эди. «Ростех» корпорацияси авиация двигателлари, «Сухой» самолётлари, кемаларда ташиладиган қирувчилар, ҳаво мудофаа тизимлари ва «Пантсир» зенит-ракета мажмуаларининг ноқонуний аналоглари яратилганини таъкидлаган.

Хитой технологияларни ўзлаштириб олгач, Россиядан қурол сотиб олиш ҳажмини кескин камайтириб, ўз ҳарбий техникасини ишлаб чиқаришни бошлаган. Бироқ, авиация двигателлари соҳасида Россияга қарамлик сақланиб қолмоқда. 2017-2023 йилларда Хитой импорт қилган қурол-яроғнинг деярли ярмини двигателлар ташкил қилган, уларнинг катта қисми эса Россиядан келган.

Бугунги кунда икки мамлакат ўртасида ҳарбий алоқалар ўзгариб бормоқда: Россия энди кўпроқ Хитойни эҳтиёт қисмлар ва технологияларнинг асосий етказиб берувчиси сифатида кўрмоқда. АҚШ Миллий разведка бошқармасининг маълумотига кўра, Хитойнинг давлат мудофаа компаниялари Россияга яримўтказгичлар, дронлар, қирувчи самолётларнинг эҳтиёт қисмлари ва радиоэлектрон кураш қурилмаларини етказиб беришда давом этмоқда.

Айниқса, рақамли дастурий бошқариладиган станоклар муҳим аҳамиятга эга, чунки улар ҳарбий техника ишлаб чиқаришда муҳим ўрин тутади. 2022 йил январидан 2023 йил июлигача бўлган даврда Хитойдан Россияга ушбу станоклар экспорти деярли 10 баробар ўсиб, ойига 7 миллиард доллардан 68 миллиард долларга етган. Хитой томони эса Россияга қурол-яроғ етказиб берилаётганини қатъий рад этиб келмоқда. Бироқ амалий рақамлар ва таҳлиллар аксини кўрсатмоқда. Энг қизиғи — энди Россия Хитойни эҳтиёт қисмлар бўйича асосий таъминотчи сифатида кўра бошлади.

Марказий Осиё учун сабоқ: технология – ташқига боғлиқликни камайтириши шарт

Бу ҳолат нафақат Россия–Хитой муносабатлари, балки бошқа давлатлар учун ҳам огоҳлантирувчи сигнал.
Технологик ҳимоя, интеллектуал мулкка эҳтиёткор муносабат ва реал стратегик манфаатларни чуқур таҳлил қилиш талаб этилади.

Сиз нима деб ўйлайсиз: Хитой “қурол нусхалаб”, қудратга айланмоқдами? Россия эса партнёр эмас, воситага айланиб қолмадими? «Замин»ни Telegram’да ўқинг!