“Маданий сарпўш” ёхуд Отатуркнинг шляпа қонуни қурбонлари

Туркияда 1925 йилда қабул қилинган “Шляпа кийиш ҳақида”ги қонун туфайли камида ўнлаб киши ўлим жазосига маҳкум этилган, қанчадан-қанчаси қамалган ва сургун қилинган эди. Ҳозирга келиб у қўлланмаётган ва шляпа киймаганлик учун жазо бекор қилинган бўлса-да, мазкур қонун де-юре ҳали ҳам амалда. Атиги уч моддадан иборат қонун нафақат Туркия, балки бутун дунёдаги энг ғалати қонунлардан биридир.

“Шляпа кийиш ҳақида”ги қонун 1925 йилнинг 25 ноябрида Туркия парламентида қабул қилинди. Унда парламент аъзолари ва давлат идоралари ходимларининг мажбурий тарзда шляпа кийиши белгилаб қўйилди, шляпа кийишга қаршилик кўрсатиш эса ман этилди. Туркия Республикасининг асосчиси Мустафо Камол Отатурк бу қонун орқали халқни “эскилик сарқити бўлмиш салла ва феска”дан қутқармоқчи эди. У шундай деганди: “Афандилар, миллатимизнинг бошидаги жоҳиллик, ғофиллик ва мутаассибликнинг ҳамда ривожланиш ва цивилизацияга душманликнинг тимсоли бўлган фескани улоқтириб, бутун цивилизациялашган дунё киядиган шляпани кийиш ва шу орқали турк миллатининг цивилизациялашган ҳаётдан фикр олиб, фарқли эмаслигини кўрсатиш керак эди”.

Отатурк 1925 йилнинг 24 август куни Кастамони вилоятига борганида халққа шляпа кийган ҳолда кўриниш берди. Ўзининг изоҳ беришича, бошқа вилоятларда одатда уни ҳарбий формада ёки фескада кўришган, кастамонуликлар билан биринчи марта учрашаётгани учун шляпа кийишга қарор қилган. Эртаси куни Отатурк вилоят марказидан Инеболу туманига борди у ерда “Шляпа нутқи”ни сўзлаб, оддий халқ орасида “маданий сарпўш” деб аталувчи шляпани тарғиб қилди: “Редингтон, смокинг сингари мана, шляпангиз! Буни жоиз эмас деганлар бор. Уларга айтаманки, жуда ғофилсизлар ва жуда жоҳилсизлар, улардан сўрайман: юнонларнинг сарпўши бўлган фескани кийиш жоизу, шляпа нега жоиз эмас? Уларга, бутун миллатга эслатмоқчиман: Византия поплари ва яҳудий руҳонийларининг махсус кисваси бўлмиш жуббани қачон, нега ва қандай кийдингиз?”

Аммо Отатуркнинг “туркларни цивизилациялаштириш”га уриниши халққа қимматга тушди. Қонун қабул қилинган кун Эрзурумда норозилик намойишлари ўтказилди, вилоят ҳокимининг уйи олдида тўпланганлар “Бизга кофир маъмур керак эмас!” деб бақирди. Вилоятда бир ойлик фавқулодда ҳолат эълон қилинди. Ҳибсга олинганлардан 13 нафари ўлимга маҳкум этилди. Қайсерида эса 300 киши ҳибсга олинди, таниқли диний раҳнамолардан бири Шайх Аҳмад Афанди ва унинг тўрт сафдошига ўлим жазоси берилди. Сивасда маҳалла раисларининг бари қамоққа тиқилди, кейинроқ айбсиз деб топилганлар қўйиб юборилди, уламолардан Меҳмет Нажоти Афанди ва Абдураҳмон Афанди ўлимга маҳкум қилинди.

Ризада ўн кун давом этган норозилик намойишларида 143 киши ушланди, улардан 8 нафари қатл этилди. Марашда Кабир жомеси атрофида йиғилиб, “Шляпа истамаймиз!” деб ҳайқирганлар ҳибсга олинди, 5 кишига ўлим жазоси берилди. Истанбулда ҳам жуда кўп киши ушланди ва улар Анқарада судланди. Шляпа қонунининг энг машҳур қурбонларидан бири искилиплик Атиф домла бўлди. У қонун қабул қилинишидан бир йил олдин “Ғарбга тақлид ва шляпа” номли китоб чиқарган эди. Китоб расмий рухсат билан нашр этилган бўлса-да, домла барибир дорга осилди.

Буларнинг бари шляпа учун, шляпа кийишни истамаганларни бошидан жуда қилиш учун бўлди. Аммо Отатурк “Туркияни цивилизациялаштириш” ҳақидаги фикрларида қатъий эди: “Реакцион фикрдагилар маълум бир синфга таянишларини ўйлайдилар: бу мутақо хомхаёл, гумондир. Ривожланиш йўлида бирзга қарши чиқмоқчи бўлганларни янчиб ўтамиз. Янгилик йўлида тўхтаб қолмаймиз”.

Манба: Azon.uz “Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг