«Фикрсизлик фожеаси...»

Ақл — Аллоҳнинг ер юзидаги тарозисидир. «Аввал ақл, кейин дин» дейилади ҳадисларда. Яъни, ақли йўқнинг дини йўқ. Мавлоно Жалолиддин Румий демишларки:
Ақл юз очса жаҳон кўзгусида,
Тийра тортгай кун унинг ўтрусида...

Ақл ҳаракатидан фикр майдонга келади, фикр ҳаракатидан — фаолият, фаолият эса инсонни равнақ-ривож, тараққиётга етаклайди. Демак, тараққиёт бўлмаган жойда ақл карахт, фикр суст, фаолият заифдир.

Яна бир нуқтани алоҳида таъкидлаш лозим. Яратган бор ақлий салоҳиятни бир кишига жамлаб, хатлаб бермаган, халқ, миллат устига сочиб ташлаган. Ҳар кимга бир улуш теккан. Ана шу улушлар жамланиб, миллатнинг ақлий бойлиги, зеҳний потенциалини ташкил этади. Бир шахс қанчалар даҳо бўлмасин, унинг ақлий қуввати миллатнинг ақлий қудрати ўрнини босолмайди. «Кўпчилик — дарё» деб бекорга айтишмаган, ахир. Дунёда тараққий этган мамлакат борки, унинг сиёсий элитаси фақатгина ўз халқининг ақлий қувватларини ишга солиб, шу жараёнда бошқалардан ҳам ўрганиб бир натижага эришган. Бунинг тескарисини қилганлар алал-оқибат тешик тоғора билан қолгани ўз тажрибамиздан маълум.

Мустақиллик арафаси ва унинг дастлабки йилларида Ўзбекистон ўз илмий-иқтисодий потенциали кўлами билан Марказий Осиёда етакчи ўринда эди. Хўш, нима бўлди? Қаёққа кетди ўша имкониятлар?

Сир эмас, яширишнинг ҳожати йўқ, сўнгги йигирма беш йил давомида бир кимсанинг мажлисда ўрнидан туриб ёки минбарга чиқиб, «менда таклиф бор, агар қабул қилинса, халқимиз давлатимиз учун янада яхшироқ бўлади» деганини ҳеч эшитмадик. Бу кўз кўриб, қулоқ эшитмаган гап бўларди. Чунки фикр айтиш, таклиф киритиш, ташаббус кўрсатиш ҳуқуқи бир кишининг монополияси бўлиб, бошқалар бунга дахл этолмас, уларга гулдурос қарсаклар чалиш ҳуқуқи берилган эди, холос.

Натижани кўриб турибсиз. Миллий пулимиз жорий этилганда бир доллар олти сўмга баробар эди. Энди-чи?..

Янги Президент жон куйдириб, ақлни ишга солинг, фикр юритинг, таклиф киритинг, ташаббус кўрсатинг деб қанчалар даъват этмасин, амалдорларимиз шок ҳолатида: бошини эгиб олиб, нуқул бир нималарни дафтарига ёзгани-ёзган. На юзини кўрасиз уларнинг, на кўзини... Чунки уларда фикр йўқ. Улар фикрлашга эмас, буйруқни бажаришга ўрганган. Бунинг устига қўрқув бор: «мабодо фикр билдирсам ёки савол берсам, каттаконга ёқмай қолса-чи? Унда нима қиламан?..».

Мен уларни айбламоқчи эмасман, улар шундай шаклланган, шундай тарбия топган. Энди ўша эски қобиқдан чиқиш қийин бўлаяпти.

Хўш, нима қилиш керак?

Шу ҳақда ўйлаб, бунинг жавобини топгандек бўлдим. Менимча, биринчи галда катта амалдорларнинг кичик амалдорлар устидан босимини камайтириш керак. Токи катта амалдор ўзини хон, кўланкасини майдон деб билмасин. Кичик амалдорни одам ўрнида кўрсин. «Сен ким бўпсанки, таклиф киртасан? Мен турганда фикр айтишни ким қўйибди сенга?», — демасин. Бу — кечаги гап, кечаги сиёсат. Бундан воз кечиш даркор. Ҳар кичик одамда ҳам бир қимматли фикр бўлиши мумкин. Қатра-қатра йиғилиб, дарё бўлур...

Иккинчи навбатда халққа ибрат кўрсатиш лозим. Хорижларда ўқиб, таълим олган, фақат буйруқни бажариб, фикрлашдан маҳрум қолган бюрократия иллатларидан йироқ ёш кадрларни давлат бошқарувига, сиёсатга кўпроқ тортиш, улар ёрдамида эркин танқид, фикрлар кураши, дўстона баҳсу мунозара муҳитини яратиш даркор. Токи матбуот, радио, телевидение тафаккур майдонига айлансин. Шунда ҳозирги вазиятда бироз гарангсиб қолган амалдорларни ҳам ҳаракатга келтириш мумкин бўлади.

Миллатнинг фикрлашдан маҳрум бўлиши — фожиа, маҳрум этилиши – гуноҳи азим. Ана шу маҳрумият орқасида мустақиллик йилларида юртимизда битта ҳам атоқли олим, битта ҳам машҳур санъаткор, битта ҳам забардаст уламо етишиб чиқмади (забардаст уламо деганда мен камида рус патриархи Кириллнинг панжасига панжа урадиган сиймони назарда тутаман). Етишиб чиққанлари ўртамиёна ёки ўртамиёнадан ҳам паст.

Ўтган асрнинг етмишинчи, саксонинчи йилларини эсланг. Ҳабиб Абдуллаев, Обид Содиқов, Тошмуҳаммад Саримсоқов, Муҳаммад Ўразбоев, Пўлат Ҳабибуллаев, Саъдихон Сирожиддинов, Ёлқин Тўрақулов, Ражаб Исломбеков, Шавкат Воҳидов, Иброҳим Мўминов, Иззат Султон, Юнус Ражабий каби ўнлаб академик, жаҳонга машҳур олиму алломалар. Уларни бир сафга тизсанг, чўққилари бир-бирига туташиб кетган улкан тоғ силсиласига ўхшайди... Санъат майдонида: Комилжон Отаниёзов, Маъмуржон Узоқов, Мукаррама Турғунбоева, Олим Хўжаев, Шукур Бурҳонов, Мухтор Ашрафий, Аббос Бакиров, Мутал Бурҳонов, Сулаймон Юдаков, Наби Раҳимов, Ботир Зокиров каби ўнлаб буюк санъаткорлар... Мустақиллик йилларида уларга издош бўлгудек ким етишди? Дилнура Қодиржонова чиққан эди, умри қисқа экан, куйдирди-кетди. Бугунги ёш ўзбек хонандалари айтаётган «модерн» қўшиқларни эшитиб, астағфируллоҳ деб ёқангизни ушлайсиз. Ашула йўқ, ҳаммаёқни хиргойи босиб кетди... Буларнинг ҳаммаси фикрсизлик оқибати, фикрсизлик эса савиянинг пастлашиб кетишига сабаб бўлади.

Тошкент ислом университетида тил байрами муносабати билан ўтказилган йиғинда талабалардан сўрадим:

«Болаларим, сизда ўзбек тили, адабиёти ўқитиладими?».

«Йўқ», — деб жавоб беришди талабалар.

«Навоий ўқитиладими?».

«Йўқ».

«Хўжа Аҳмад Яссавий, Машраб, Сўфи Оллоёр ўқитиладими?».

«Йўқ».

Ректорга юзландим:

«Домла, булар эртага диний тарғиботчилар бўлиб етишади. Ўзбек тили, адабиётини пухта эгалламасдан бу вазифани қандай адо этишади?».

«Бунга соат ажратилмаган», — деди ректор.

«Тепага чиқиб, соат талаб қилмайсизми?».

Саволим жавобсиз қолди. Мана сизга савия!

2015 йилда ўзбекистонлик беш юз йигит-қиз интернет орқали имтиҳон топшириб, АҚШ университетларига ўқишга кирибди... «Қандингни ур, Ўзбекистон!» деб беихтиёр чапак чалиб юбордим... Аммо навбатдаги хабар мени ўйлантириб қўйди. Қозоғистон давлати ҳисобидан Америка университетларида таълим олаётган талабалар сони беш мингдан ортиқ экан... Қиёслаб қаранг, беш юз қайда-ю, беш минг қайда! Мана бизнинг савия!

Яна шундай ўнлаб мисоллар келтиришим мумкин. Аммо шу ерда гапни қисқа қилиб бир хурсандчилигимни айтмоқчиман. Янги президентимиз Шавкат Мирзиёев амалга ошираётган яхши тадбирлар эртанги кунимизга катта умид уйғотди. Бирданига ўнта илмий-тадқиқот институтининг тикланиши силласи қуриб бораётган Ўзбекистон фанлар академиясига янги ҳаёт бағишлади. Бу чинданам бағоят хайрли, дадил қадам!

Мавлоно Румий яна демишларки:
Қирқни этган бирни ҳам айлар адо,
Жонни ул қирқ бирга этгаймиз фидо...

Айтмоқчиманки, ўша ўнтага сафбаста қилиб, ўн биринчи — Фалсафа илмий-тадқиқот институтини ҳам тиклаш керак. Нега? Ер юзида фалсафа илмининг иккита асил ватани бор. Бири Юнонистон бўлса, бири ўзимизнинг Туронзамин. Фалсафанинг устози аввали, биринчи муаллим Аристотель Юнонистонда яшаган бўлса, устози соний, иккинчи муаллим Абу Наср Форобий бизда етишган. Уларнинг анъаналарини давом эттириш, ислом фалсафаси бўлмиш тасаввуф таълимотини янги шароитларда кенг ва теран тадқиқ этиш — фанимиз учун шарафли вазифа.

Эсимда бор, мустақилликнинг дастлабки йилларида халқаро экспертлар Ўзбекистон яқин ўн-ўн беш йил ичида иқтисодий ривожланиш йўлида Марказий Осиёнинг йўлбарсига айланади деб башорат этишган эди. Орадан йигирма беш йил кечди. Бошқалар йўлбарс бўлди. Биз нима бўлдик, билмадим, ҳар ҳолда йўлбарс бўлолмадик. Худбинлик, амалпарастлик йўлимизга тўғаноқ бўлди. Фикрсизлик, миллатнинг ақлий салоҳиятига суянмаслик, фақат мен билимдон, бошқалар авом деган ақида оёқдан чалди. Бунинг оқибатида халқ фикрлашдан тўхтади, фикрламай қўйди...

Энди ана шу иллатдан қутулмоғимиз даркор. Иншооллоҳ, қутуламиз! Ноумид шайтон. Кеча йўлбарс бўлолмаган Ўзбекистон эртага арслонга айланса не ажаб! Бунга Президент томонидан қабул қилинаётган умидбахш қарорлар, амалга оширилаётган тадбирлар гаровдир. Яқинда халқаро миқёсда обрў-эътиборга молик машҳур иқтисодчи йигит Рауф Салоҳхўжаевга Тошкент марказидан данғиллама уй тортиқ этилгани ҳаммамизни қувонтирди. Энди у ватанга хизмат қилади, хорижга кетмайди. Бу каби олтин бошлар изласа, хорижларда ва мамлакатимизда яна топилади. Улардан айримларининг ишсиз қолиб, хорижларга чиқиб ишлашга мажбур бўлаётганидан хабарим бор. Тасаввур қилинг, ҳар йили Москва, Токио, Сеул, Париж университетларига бориб, талабаларга жаҳон фалсафаси ва сиёсатшунослиги фанидан рус ва инглиз тилларида маърузалар ўқиш учун қанчалар билим, тажриба, донишмандлик керак.

Ойлар, йиллар ўтаяпти, вақт ғанимат, шундай инсонлардан фойдаланиб қолиш керак. Уларни давлат ва жамият ишларига жалб этиб, масъулият юклаб, қадру қиммати ўрнига қўйилса, айни муддао бўлур эди.

Худога шукурки, халқимиз орасида зеҳни уйғоқ, қалби қайноқ инсонлар оз эмас. Улар баҳор нафаси туфайли тупроқ остидан гуркираб бош кўтарган майса-гиёҳлар каби кун сайин кўпайиб, янги-янги таклифлар, лойиҳалар билан майдонган чиқишаяпти.

«Биз Роғун ГЭСи сувларини янги ўзандан Ўзбекистонга оқизиш лойиҳасини таниқли ирригатор олим Дилшод Бозоров билан ҳамкорликда ишлаб чиқдик, — дейди Халқаро экология хавфсизлиги фанлар академияси аъзоси Анвармирзо Ҳусаинов, — бу икки томон учун ҳам фойдали ечим. Тожикистон ҳукумати Роғун ГЭСидан чиқадиган энергетик оқава сувларни қаёққа оқизиш ташвишидан қутулади. Амалда бу Ўзбекистоннинг Роғун лойиҳасига инвестицияси дейиш мумкин. Бундан Ўзбекистон ҳам катта манфаат кўради, ҳар йили қўшимча тўрт миллиард куб метр сувга эга бўлади. Амударё суви Ўзбекистонга янги ўзандан оқизилиб, эскириб қолган Аму– Қарши насос станциялари хизматига деярли эҳтиёж қолмайди. Қўшни Тожикистон билан сув масаласида неча йиллардан буён давом этиб келаётган баҳсу мунозарага нуқта қўйилади».

Бундай лойиҳалар Анвармирзо Хусаинов бисотида анча-мунча. У бамисоли ғоялар генератори, бошида ҳар куни янги бир режа, таклиф, лойиҳа туғилади десам, ишонинг. Фақат уларни пайсалга солмай, ўз вақтида эшитиш, ўрганиш, амалиётга татбиқ этиш даркор.

Ақл ва адаб якка бир шахс тақдирида бирлашиб, инсоний маърифатни юзага чиқаради. Илм ва адолат жамият тақдирида бирлашиб, ижтимоий маърифатни майдонга келтиради. Маърифат қанот ёзган юртда фикрсизлик йўқолиб, фикрий фаоллик кучаяди ва, табиийки, тараққиётга йўл очилади.

Илоҳо, шундоқ бўлсин, Ўзбекистонимизга ҳар жабҳада тараққиёт насиб этсин! Омийн, ё Раббул оламийн!..

Манба: Xabar.uz «Замин» янгиликларини «Вконтакти»да кузатиб боринг