Delta raqamli tizimi. Ukraina qurolli kuchlarga kiritgan bu tizim oʻzi nima va qanday maqsadlar uchun kerak?

^{Qoʻshinlarni boshqarish tobora koʻproq raqamli tarmoqlarga bogʻliq boʻlib bormoqda
Foto: GETTY CREATIVE STOCK}
4 fevral kuni Ukraina mudofaa vazirligi Delta jang maydonini boshqarish tizimini qurolli kuchlarga rasman qabul qildi.
Delta tizimi oktyabr oyida NATOning Tide Sprint yopiq tadbirida taqdim etilgandi. Delta.mil.gov.ua saytida tizimni ishlab chiqish va qoʻllab-quvvatlash bilan Ukraina mudofaa vazirligining Mudofaa texnologiyalarini rivojlantirish va innovatsiya markazi shugʻullanayotgani haqida xabar berilgan.

Biroq, New York Times nashri noyabr oyida ushbu tizim NATO bilan hamkorlikda ishlab chiqilgani va Ukrainadagi urush uni sinovdan oʻtkazish hamda tuzatish uchun tajriba poligoniga aylanganini yozdi.

Tizimga kirish joyi internetdagi Delta.mil.gov.ua manzilida joylashgan, deyiladi press-relizda.

Delta tizimining tuzilishi uning tavsifida aytilishicha, uchta asosiy komponentdan iborat:

• Delta monitor — bu dushman kuchlari toʻgʻrisidagi ma'lumotlarni yigʻish, qayta ishlash va namoyish qilish, mudofaa kuchlarini muvofiqlashtirish, shuningdek, NATO standartlari boʻyicha vaziyatdan xabardorlikni ta'minlash uchun vositadir.
  
• Element — bu boʻlinmalarning oʻzaro hamkorligi va muvofiqlashtirilishi uchun xavfsiz messenjer.
  
• Delta tube — videolarni joʻnatish uchun himoyalangan kanal.

Shuningdek, press-relizda aytilishicha, tizimga sun'iy yoʻldosh tasvirlari, radarlar, detektorlar, GPS-trekerlar va qurollardan olingan ma'lumotlarni etkazib beruvchilar, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilari integratsiyalangan.

Tizim hakerlar hujumidan himoyalangan. Ukraina mudofaa vazirligi saytida yozilishicha, hukumat Delta’ni raketa hujumlari va kiberhujumlardan himoya qilish uchun uning bazasini mamlakat tashqarisidagi «bulut»ga joylashtirishga ruxsat bergan.

Bu qanday tizim?

Bunday tizimlarning umumiy printsiplarini ta'riflash qiyin emas — oʻyinchi jang maydonini koʻruvchi va sichqoncha yordamida oʻz qoʻshinlariga buyruq beruvchi taktik kompyuter oʻyinini tasavvur qiling: tank qismlari jangga kiradi, raketalar nishonga qarab uchadi, zaxira kuchlari kerakli vaqtda kerakli nuqtaga qarab harakatlanadi (masalan Command & Conquer: Generals).

^{delta.mil.gov.ua saytiga kirish sahifasi. Foto: DELTA.MIL.GOV.UA}
Albatta, bunday tizimlarning interfeysi boshqacha koʻrinadi, lekin umumiy gʻoya aynan shunday: hamma narsani koʻrish, hamma narsani bilish, tezda harakat qilish.

AQShda bu kontseptsiya C4ISR (Command, Control, Communications, Computers, Intelligence, Surveillance and Reconnaissance – buyruq, nazorat, aloqa, kompyuterlar, intellekt, kuzatuv va razvedka) deb nomlangan.

Ushbu kontseptsiya doirasida yaratilgan raqamli qoʻmondonlik va boshqaruv tizimlari qoʻmondonlikni vaziyatdan xabardor qilish, ya'ni real vaqtda oʻz kuchlari va dushman qoʻshinlari joylashgan pozitsiyani toʻliq tushunishni ta'minlash uchun moʻljallangan.

Bunday tizimlar, shuningdek, jangovar topshiriqning eng toʻgʻri echimini tanlashda va uni kerakli boʻlinmaga yuborishda ham yordam berishi mumkin.

Delta kabi tizimlar armiyaga muvaffaqiyatning asosiy omillaridan birini — qoʻmondonga qaror qabul qilish va buyruqni jang maydoniga etkazish uchun kerak boʻladigan vaqtni taqdim etadi.

Ilon Maskning SpaceX kompaniyasi Starlink sun'iy yoʻldosh interneti uchun yuzlab terminallarni Ukrainaga berganidan soʻng, Ukrainada jangovar boshqaruv tizimini qurishda ushbu kontseptsiyani qoʻllash imkoni paydo boʻldi.

Ushbu terminallar sun'iy yoʻldosh orqali internetga ulangan erdagi stantsiyalari bilan bogʻlanadi.

Avvalroq Ukrainada artilleriya tizimlarini boshqaruvchi mahalliy «Krapiva» va GIS Arta raqamli boshqaruv tizimlari ishlab chiqilgan boʻlib, ular 2022 yil fevral oyidan, Rossiya bosqinining boshidan beri qoʻllanmoqda.

Bu tizimlar ma'lum ma'lumot nuqtalariga bogʻlangan elektron onlayn xaritalarga oʻxshash geografik axborot tizimlaridir.

Ular ma'lumotlarni koʻplab manbalardan, xususan, dronlar, er usti boʻlinmalari, radarlar va hokazolardan toʻplaydi. Keyin esa ma'lumotlarni qayta ishlaydi hamda eng qulay joylashgan nishonni tanlab, artilleriya batareyalariga ushbu nishon ma'lumotlarini beradi.

Delta tavsifiga koʻra, nafaqat artilleriya, balki boshqa urush vositalarini ham oʻz ichiga olgan murakkabroq tizim.

U ham turli manbalardan ma'lumotlarni toʻplaydi. Ma'lumotlar nafaqat jangovar guruhlar, zirhli transport vositalari, dronlar, razvedka samolyotlari, sun'iy yoʻldoshlardan, balki hatto ishonchli oddiy fuqarolardan ham olinadi.

Bunday tizimda ishonchli va xavfsiz aloqa kanallariga ega boʻlish juda muhim, shuning uchun Gʻarb harbiy texnikasini etkazib berishda raqamli aloqa juda muhim oʻrinni egallaydi — C4ISR kontseptsiyasidagi toʻrtta «C»dan biri «communication», ya'ni «aloqa».

^{Qoʻshinlarni raqamli avtomatik boshqarish tizimlari qaror qabul qilish va buyruqlarni uzatishda vaqtni qisqartirish uchun moʻljallangan
Foto: GETTY IMAGES}
Ochiq manbalarda Delta’ning Ukraina armiyasida qoʻllanishi haqida ma'lumot juda kam, u qanchalik keng tarqalgani, uning sinovlari natijalari qanday ekani ham noma'lum (uning mavjudligi haqidagi xabar va qurolli kuchlarga qabul qilingan vaqti oraligʻida sinovlardan oʻtkazilgani aniq). Shuningdek, tizimning qanchalik samaradorligi, zaif tomonlari va boshqalar ham noaniq.

Eng anigʻi, faqatgina tizimning mavjudligi. Toʻgʻri, New York Times gazetasi yozishicha, Ukraina qoʻshinlari Xerson yaqinidagi qarshi hujum operatsiyasi paytida Delta’dan foydalangan. Bu operatsiya natijasida rus qoʻshinlari Dniproning narigi tomoniga chekingan edi. Biroq, ushbu qoʻllanishning batafsil tafsilotlari oshkor etilmagan.

Rossiya armiyasidagi raqamli boshqaruv

Delta’ga oʻxshash tizimlar koʻplab mamlakatlarda ishlab chiqilgan va ishlab chiqilmoqda. Sovet ittifoqida ham 1980-yillarda qoʻshinlarga shunday tizimlarni kiritishga harakat qilingan.

«Manyovr» avtomatlashtirilgan qoʻmondonlik va boshqaruv tizimining taktik boshqaruv kompleksi SSSR mudofaa vaziri buyrugʻi bilan 1983 yilda qurolli kuchlarga qabul qilingan, ammo rossiyalik harbiy ekspert Viktor Muraxovskiy yozganidek, bu tajriba muvaffaqiyatsiz tugagan.

2000 yilda Rossiyada «Sozvezdie» tizimini ishlab chiqish boshlandi va 2015 yilda Sozvezdie-M2 nomi bilan qurolli kuchlarga qabul qilindi. Bu juda qimmat ishlanma edi, rus matbuoti uning tayyorlanishi haqida bir necha marta yozdi.

Rossiyaning yana bir shunday tizimi «Akatsiya M» deb ataladi.

«2019 yil oxiriga kelib, «Akatsiya»lar har bir umumqoʻshin armiyalari tarkibida paydo boʻladi. Mudofaa vazirligi ularni sotib olish uchun allaqachon 21 milliard rubldan ortiq mablagʻ ajratgan», deb yozgan «Izvestiya» nashri 2018 yilda.

Biroq, bu tizimlarning samaradorligi va tarqalishi borasida turli manbalardan turli ma'lumotlar keladi.

«Barcha avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi amalda qanday ishlashiga nafaqat Suriyadagi jangovar harakatlar paytida, balki «Vostok-2018» va «Sentr-2019» mashgʻulotlarida ham guvoh boʻldi. Armiyamiz boʻlinmalarining mashgʻulotlar davomida va jangovar harakatlar vaqtida yaxshi muvofiqlashtirilgan ishi aynan ularning xizmatidir», deb yozgan «Zvezda» gazetasi 2020 yilda.

Biroq, «Roskosmos»ning sobiq rahbari Dmitriy Rogozinning oʻgʻli, oʻzi ham Birlashgan aviatsiya korporatsiyasida yuqori lavozimni egallagan va hozirda dronlarni boshqarish tizimlarini ishlab chiquvchi kompaniya konsultanti Aleksey Rogozin noyabr oyida oʻz telegram-kanalida Rossiya qoʻshinlaridagi raqamli tizimlar aslida ishlamasligini yozdi: «Shtab harbiy xodimlariga ham AQBT (avtomatlashtirilgan qoʻmondonlik va boshqaruv tizimlari) yaxshi tanish, masalan, «Akatsiya-M», «Sozvezdie-M2», «Andromeda-D» (Havo-desant kuchlari uchun maxsus raqamli tizim). Yagona savol shundaki, joylarda deyarli hech qanday foydalanuvchi terminallar mavjud emas va xodimlar ushbu qurilmalar bilan ishlashga oʻrgatilmagan».

Rossiya qoʻshinlaridagi raqamli aloqa bilan bogʻliq muammolar haqida telegramdagi «Boytsoviy kot Murz» kanali juda koʻp yozadi. Ushbu kanal muallifi «DXR» harbiy qismlarning birida aloqa vositalari bilan shugʻullanadi.

«Yagona taktik boshqaruv tizimlari»ning barchasi, xususan, «Sozvezdiya» taktik darajadagi yagona boshqaruv tizimi va boshqa «betakror dasturiy ta'minot tizimlari» mamlakatimizda oʻnlab yillar davomida ularning asosiy tarkibiy qismi — ushbu tizimlarga radiokanallar orqali ma'lumot uzatuvchi toʻlaqonli harbiy radiokomplekslardan toʻliq ajratilgan holda ajoyib ravishda ishlab chiqilishi mumkin», deb yozadi kanal muallifi.

«Mashgʻulotlar va poligonda chiroyli otgan narsalar jangdagi qoʻshinlargacha etib bormadi», deb yozadi telegramdagi «Starshe Eddi» kanali «Sozvezdie M2» tizimi haqida. “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring