14:10 / 09.05.2023

Erdo‘g‘an 20 yillik hukmronlikdan so‘ng muxolifatga yutqazishi mumkinmi?

^{Istanbul, 2023 yil 2 may. Foto: Reuters}

Bir necha kun avval Turkiya aholisiga kelgan SMS-xabarda ular kelgusi oydan isitish tizimi uchun to‘lovlardan ozod bo‘lishi ma’lum qilindi. Shu yo‘l bilan hukmron Adolat va taraqqiyot partiyasi (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP — ATP) saylov arafasida saylovchilar moyilligini qo‘lga kiritishga harakat qilmoqda, ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari esa may oyida isitish tizimidan foydalanmasliklarini pisanda qilishgan, deb yozadi jurnalist Marina Ushakova.

14 may kuni Turkiyaning amaldagi rahbari Rajab Toyyib Erdo‘g‘an aholining qo‘llovini saqlab qololgani yoki qololmagani ma’lum bo‘ladi. O‘tgan saylovda u 52,5 foiz ovoz to‘plagandi. So‘nggi so‘rovnomalar natijalari manbasiga ko‘ra farq qilib turibdi.

Turkiyadagi eng yirik, bir paytlar muxolif sanalgan, biroq so‘nggi yillarda ATP tarafdorlari nazoratiga o‘tgan Hürriyet onlayn nashri ma’lumotlariga ko‘ra, 2 may holatiga nomzodlarning birortasi birinchi turdayoq g‘olib bo‘lish uchun yetarli 50 foiz ovozni qo‘lga kirita olmaydi. Erdo‘g‘anning imkoniyati biroz yuqori baholangan — 48,6 foiz. Asosiy muxolif nomzod, Jumhuriyat Xalq partiyasi yetakchisi Kamol Qilichdoro‘g‘lining imkoniyatlari 44,1 foizga, «Vatan» partiyasi yetakchisi Muharram Injaniki — 4,3 foizga, to‘rtinchi nomzod — ATA ittifakı o‘ng milliyatchi blok yetakchisi Sinan O‘g‘anning imkoniyatlari esa bor-yo‘g‘i 3 foizga baholanmoqda.

Siyosiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanuvchi mustaqil SER-AR kompaniyasi tomonidan 3 may kuni o‘tkazilgan boshqa so‘rovnomalarga ko‘ra, muxolifat mashhurroq: Qilichdoro‘g‘lida — 52,7 foiz, Erdo‘g‘anda — 44,3 foiz, O‘g‘anda — 1,6 foiz, Injada — 1,4 foiz.

Zilziladan keyingi saylovlar

Saylov arafasida hukmron partiya va uning yetakchisi pozitsiyasiga ikki omil qattiq zarba berdi. Birinchisi — 6 fevral kuni mamlakat janubidagi 11 ta viloyatni qamrab olgan kuchli zilzilalar. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, fojia qurbonlari soni 50 mingdan oshgan, jabr ko‘rganlar 15,7 million kishiga yetgan. Ularning bir qismi falokat zonasini tark etib, qarindoshlarining uylariga joylashishgan.

Mamlakat hukumati qutqaruv operatsiyasini yaxshi tashkil etolmaslik va yaxshi o‘tkaza olmaganlikda ayblandi. Ayrim guvohlarga ko‘ra, qutqaruv operatsiyasi ayrim joylarda uch kunga kechikib boshlangan, odamlar vayronalar ostida sutkalab va soatlab qolib ketishgan, umuman yordam yetib bormagan joylar ham bo‘lgan. Tanqidlar yopirilgach hokimiyat avval Twitter'ni o‘chirib qo‘ygan — aynan shu platformada fojia joylaridan videolar tarqatila boshlangan, yaqinlari vayronalar ostida qolib ketganlar texnika va qutqaruvchilar jo‘natilishini talab qilishgan. Keyin esa Erdo‘g‘an omma oldida bayonot berib, operatsiya ko‘ngildagidek bo‘lmaganini tan olgan.

Olti barobarga qimmatlagan piyoz

Saylovchilar kayfiyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ikkinchi omil — mamlakat iqtisodiyoti ahvoli. Turkiya statistika instituti rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, bir yil ichida narxlar ikki barobar — 105 foizga oshgan. Biroq, Turkiya aholisi vaziyat undanda yomonroq ekanini aytgan.

Shu yil bahorda piyoz narxi keskin ko‘tarilgani alohida e’tirozga sabab bo‘ldi. Usiz turk oshxonasini tasavvur etib bo‘lmaydi. Turkiya qishloq xo‘jaligi palatalari hisob-kitoblariga ko‘ra, jon boshiga yiliga 21 kg piyoz talab etiladi. Palata yil davomida piyoz narxi 600 foizga o‘sganini aniqlagan — o‘tgan yil bahorida piyozning kilosi 4-5 lira bo‘lgan, hozirda uning narxi 30 liraga yetgan. Tanqidlarga javoban Rajab Toyyib Erdo‘g‘an uning saylovchilari o‘z yetakchilarini «kartoshkaga ham, piyozga ham alishmasligi»ni aytgan (O‘shanda ijtimoiy tarmoqlarda muxolif kayfiyatdagi foydalanuvchilar qaysi oziq-ovqat mahsulotlari evaziga amaldagi rahbardan voz kechgan bo‘lar edingiz, deb so‘rovlar o‘tkazgan, variantlar ichida «bir burda nonga» varianti ham bo‘lgan).

Oziq-ovqat narxlari bilan birga turar joy narxlari ham shiddat bilan o‘sib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlar narxlar «bor-yo‘g‘i» ikki yarim barobarga oshganidan gapirmoqda — fevral oyida turar joy indeksi 140 foizga o‘sgan. Ijara haqi ham deyarli shunchaga oshgan: masalan, Istanbulda bu ko‘rsatkich 140 foizga o‘sgan. Bu ijarachilar yashash narxini oshirishiga belgilangan qonuniy cheklovlarga qaramay ro‘y bergan — u 2023 yil iyunigacha 25 foizdan oshmasligi kerak edi.

^{Istanbulda issiqlik ta’minoti va elektr energiyasi narxlari oshishiga qarshi namoyish ishtirokchisi cheklarni ko‘rsatmoqda. 2022 yil fevrali. Foto: Reuters}

Muxolifat va uning tarafdorlari Turkiya iqtisodiyoti tanazzuli va o‘rtacha statistik turkiyalikning cho‘ntagi quriyotganida ATP va Erdo‘g‘anni ayblashadi. Turkiya yetakchisi raqiblari qayd etishicha, u inflyatsiyani iqtisodiy choralarni qo‘llab emas, Markaziy bank rahbarini ishdan bo‘shatib jilovlamoqchi bo‘lgan, ikki yil ichida uch kishini iste’foga chiqargan. So‘nggisi 2022 yil yanvarida Said Erdol Dinchar bo‘ldi: OAV ma’lumotiga ko‘ra, u 2021 yil dekabrida e’lon qilgan narx o‘sishi bilan bog‘liq ma’lumotlar — 36 foiz — Erdo‘g‘anga yoqmagan, bu so‘nggi 20 yil ichidagi rekord edi.

Hukmron partiya va Erdo‘g‘anning o‘zi Turkiya iqtisodiyoti ahvolini sharhlashni yoqtirishmaydi. Buning o‘rniga hokimiyat «to‘ntarish qartasi»ni o‘yinga qo‘shmoqchi bo‘lishadi: uning asosiy mazmuniga ko‘ra, muxolifat g‘alabasi — 2016 yil iyulida oldi olingan davlat to‘ntarishi amalga oshganini bildirardi. Erdo‘g‘anga ko‘ra, qamoqxonalardagi terrorchilar va xorijga qochib ketganlar ham hokimiyat almashinuvini kutishmoqda. Bundan tashqari, Erdo‘g‘an muxolifat mamlakat 20 yilda erishgan barcha natijalarni yo‘qqa chiqaradi, deb ishonchi komil.

Amaldagi yetakchi bunga nisbatan aholiga «ishonch va barqarorlik muhiti»ni saqlashni taklif qilmoqda. Bu sharoitda, xususan, yoshlarning o‘z shaxsiy turar joyi ham bo‘ladi: Erdo‘g‘an ijtimoiy tarmoqlar orqali «Birinchi uyim, birinchi yerim» dasturi yordamida bu yo‘lda barcha imkoniyatni ishga solishini va’da qildi.

Chunki saylovchilarning yangi avlodini aynan shu masala o‘ylantirmoqda: 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar mavjud sharoitlarda ularning kelajagi qanday bo‘lishi noma’lumligini yozishmoqda. «Agar 5 yil avval 300 ming liraga kvartira sotib olish mumkin bo‘lsa, hozir shu maydonga teng kvartira 3 million lira turadi. O‘g‘lim 23 yoshda, u o‘qib, ta’lim olishidan nima naf?» — degan Istanbuldagi fabrikada ishlovchi Oysha.

Muxolifat nima va’da qilmoqda va Erdo‘g‘anning javobi

Muxolifat va hukmron partiya o‘rtasidagi muloqotlar ommaviy chiqishlar vositasida bo‘lib o‘tmoqda. Kamol Qilichdoro‘g‘lining jonli efirda yuzma-yuz debatlar o‘tkazishga chaqiriqlariga qaramay, turk yetakchisi bunga javob bermayapti, lekin uni tanqid qilishni bas qilmayapti. Masalan, u Qilichdoro‘g‘lini «bay-bay Kamol» deydi. «Bay» — turkchada «boy» degani, «bay-bay» esa inglizchadagi «xayr» degani.

^{Erdo‘g‘an tarafdorlarining Anqaradagi mitingi. 2023 yil 30 aprel. Foto: Reuters}

Debatlar yo‘qligi sharoitida mitinglarda ochiqdan ochiq targ‘ib bormoqda. Har ikki nomzod eng muxolif kayfiyatdagi shahar Izmirda miting o‘tkazdi. Hukmron ATPning mitingi 29 aprel kuni sohilda bo‘lib o‘tdi. Tarmoqda Erdo‘g‘anning ko‘p sonli tarafdorlaridan iborat rasmiy suratlar fotomontaj ekani aytilgan xabarlar tarqala boshladi. Bundan tashqari, yig‘ilganlar orasida davlat tashkilotlarining ko‘plab xodimlari bo‘lgani, ular mitingga ishdan haydalish tahdidi ostida chiqarilgani xabar qilindi. Shundan so‘ng Erdo‘g‘an Anqaradagi saylovchilar oldida chiqish qildi va «Allohning nusrati bilan muxolifatni yo‘q qilishi»ni va’da qildi.

^{Rajab Toyyib Erdo‘g‘an va uning rafiqasi Amina Erdo‘g‘an Anqarada saylovchilarni qutlamoqda. 2023 yil 30 aprel. Foto: Reuters}

Kamol Qilichdoro‘g‘li Izmirdagi javob mitingida «Turkiyani yana yorug‘likka olib chiqishi»ni hamda «Turkiya demokratiyasini tiklashi»ni va’da qildi. Ikki kilometrlik sohilning odamlar bilan liq to‘lgani suratlari va tasvirlari turk va jahon nashrlarida tarqaldi, Qilichdoro‘g‘lini qo‘llash uchun Tarkanning konsertidagidan ham ko‘proq odam yig‘ilgani xabar qilindi (2022 yil sentyabrida taniqli qo‘shiqchi Izmirning yunon okkupatsiyasidan ozod qilinganining 100 yilligiga bag‘ishlangan bayramda chiqish qilganida maydonda millionga yaqin odam yig‘ilgan edi).

^{Izmirda Kamol Qilichdoro‘g‘lini qo‘llab o‘tkazilgan miting. 2023 yilning 30 apreli. Foto: Reuters}

Istanbulda tug‘ilib katta bo‘lgan Kamol ilk marta atrofidagi odamlar ham muxolifat g‘alaba qozonishiga jiddiy ishonishayotganini aytmoqda. Ko‘cha-ko‘yda va transportda faol tashviqot — bannerlar, reklamalar ko‘zga tashlanmoqda. Kamol Qilichdoro‘g‘li muxolifat dasturining Turkiyadagi qochqinlar masalasiga bag‘ishlangan punktiga e’tibor qaratmoqda: gap, jumladan, Suriyadan qochib kirganlar haqida ham bormoqda. «So‘nggi yillarda fuqarolikni qo‘lga kiritib, Turkiyaga ko‘chib o‘tgan suriyaliklar odamlarning g‘ashiga tegmoqda, — degan Kamol. — Hamma biladiki, turk pasportlarini tarqatib, Erdo‘g‘an o‘ziga yangi saylovchilar ovozini ta’minlashga uringan. Chunki aholining 30–40 foizini tashkil etuvchi eski turk saylovchilarining ovozlarini u yo‘qotishga ulgurgan».

Saylovoldi dasturida Qilichdoro‘g‘li, xususan, xorijlik xaridorlarga turar joylar xaridini kamida 5 yilga — narxlar tushmaguncha taqiqlashni va’da qilmoqda. U shuningdek, «fuqarolar uchun haqoratli bo‘lgan» Turkiyada turar joy sotib olgan xorijlik fuqarolarga soliq imtiyozlari berishni bekor qilmoqchi.

^{Kamol Qilichdoro‘g‘li Tekirdog‘dagi tarafdorlarini olqishlamoqda. 2023 yil 17 aprel. Foto: Reuters}

Umuman olganda, muxolifat koalitsiyasi bu safar oltita partiyasini, jumladan, milliyatchilar («Yaxshi partiya») va konservatorlar («Baxt partiyasi»), demokratik partiya, Demokratiya va taraqqiyot partiyasi, Kelajak partiyasi va Jumhuriyat xalq partiyasini birlashtira olishga muvaffaq bo‘lishgan.

Muxolifat bilan muzokaralar stoliga o‘tirishni rad etganlardan biri — saylovda o‘z nomzodini ilgari surgan Muharram Inja. Endi 2018 yilda Erdo‘g‘anga saylovni yutqazgan siyosatchini ATPning Qilichdoro‘g‘lidan ovozlarni tortib olish maqsadida qo‘yilgan «o‘yinchog‘i» deb ayblashmoqda. Turk ijtimoiy tarmoqlari foydalanuvchilari va tahlilchilar Inja hukmron partiya va uning yetakchisini tanqid qilish o‘rniga bosh muxolifat nomzodiga bor diqqatini jamlaganiga e’tibor qaratgan. Masalan, u hukmron partiya yo‘lini qo‘llab-quvvatlab, Qilichdoro‘g‘lini FETÖ (Fethullahçı Terör Örgütü) bilan aloqalarda ayblagan. «Qilichdoro‘g‘li FETÖning yangi hamkori», — degan Inja.

Turli tahlillarga ko‘ra 1,5 foizdan 3 foizgacha ovoz to‘plashi mumkin bo‘lgan to‘rtinchi nomzod — Sinan O‘g‘an kelib chiqishi ozarboyjon bo‘lgan siyosatchi, u rus tilini ham biladi. U AQSH va Yevropa bilan puxta o‘ylangan aloqalar, shuningdek, Suriyaning hududiy yaxlitligi tarafdori.

Mavjud qonunchilikka ko‘ra, g‘alaba uchun nomzodlardan biri 50 foizdan ko‘proq ovoz to‘plashi kerak. Agar saylovda bunga erishilmasa, ovoz berish natijalari yetakchilari o‘rtasida 28 may kuni ikkinchi tur o‘tkaziladi. Prezident saylovidan tashqari Turkiya fuqarolari mamlakat parlamentiga nomzodlar uchun ham ovoz berishadi.

Erdo‘g‘an, Kamol Qilichdoro‘g‘li, Turkiyadagi saylov, Muharram Inja, Sinan O‘g‘an