Jitomir oblastidagi titan kareri. Foto:Roman Pilipey / AFP / Scanpix / LETA
Rossiya-Ukraina urushida tinchlikka erishish masalasi ko‘p jihatdan nodir yerosti metallarini qazib olish bo‘yicha kelishuvlarga bog‘liq. Kiyev iqtisodiyotni tiklash uchun mablag‘ va xavfsizlik kafolatlari olish maqsadida o‘z hududida bu metallarni qazib olishni taklif qilmoqda. Moskva esa o‘z javobida Rossiyada bu metallarning zaxirasi bir necha barobar ko‘pligini ta’kidlab, ularni qazib olishni yaqinda anneksiya qilingan Ukraina hududlarida ham yo‘lga qo‘yish mumkinligini bildirmoqda.
O‘zi bu metallar AQSHga nega kerak? Nima uchun ularning ahamiyati ehtimoliy tarzda ortiqcha baholanmoqda?
Belgrad Xavfsizlik siyosatlari markazi ilmiy xodimi Mixail Korostikov Carnegie Politika loyihasi uchun bu masalaga aniqlik kiritdi.
AQSHGA nodir yerosti metallari nima uchun kerak?
Donald Trampning nodir yerosti metallariga bo‘lgan e’tibori tasodif emas. Bu 17 elementdan iborat guruh elektromobillar va quyosh panellaridan tortib, qayta ishlatiladigan raketalar va samolyotlargacha bo‘lgan yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Masalan, har bir F-35 samolyotida taxminan 400 kg nodir yerosti metallari ishlatilgan. Shu bilan birga, AQSH bu metallarning 70 foizdan ortig‘ini faqatgina Xitoydan import qiladi.
Vashington bu qaramlikni yengishga urinayotganiga ancha vaqt bo‘ldi, ammo bu sa’y-harakatlar hozircha muvaffaqiyatsiz bo‘lmoqda. 2018 yilda AQSH Xitoydan keladigan nodir metallarga bojlarni oshirishga harakat qildi, lekin tez orada bu g‘oyadan voz kechishga majbur bo‘ldi. Chunki Xitoy dunyodagi nodir yer metallarining 60 foizini qazib oladi va 90 foizini qayta ishlaydi — bu sohada uning o‘rnini bosadigan muqobil mavjud emas.
2019 yilda Pekin savdo urushiga javoban AQSHga nodir yerosti metallarini yetkazib berishni cheklashini ma’lum qilgandi. Bu esa qisqa muddatli vahimaga va ayrim metallar narxi 150 foizga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi.
Vashington bu tahdidlardan so‘ng darhol «Muhim minerallar yetkazib berishni kafolatlash bo‘yicha federal strategiya»ni e’lon qildi. Bu hujjatda ishlab chiqarish hajmini keskin oshirish rejalari belgilandi. Shu vaqtdan beri AQSHning turli davlat agentliklari bu yo‘nalishda milliardlab dollar sarfladi. Eng yirik loyihalar qatorida Texasda Lynas Rare Earths Ltd zavodi qurilishi va Kaliforniyadagi Mountain Pass koni imkoniyatlarini kengaytirish kiritilgan.
Bu sa’y-harakatlar besamar ketmadi. AQSH 2019 yilda 28 ming tonna nodir metallarini ishlab chiqargan bo‘lsa, 2024 yilga kelib bu raqam 45 ming tonnaga yetdi. Biroq, iste’mol hajmi o‘sishi tufayli umumiy balans o‘zgarmadi: 2019–2024 yillarda Xitoyning AQSH nodir yer metallari import borasidagi ulushi o‘rtacha 72 foizni tashkil qildi.
Nega nodir metallarni qazib olish qiyin?
Ko‘plab minerallar ishlab chiqarish va yetkazib berish jarayonida nazorat o‘rnatish — Xitoyning AQSH bilan savdo urushidagi asosiy kuzirlaridan biri hisoblanadi. 2024 yil dekabrida — Donald Tramp prezidentlikka qayta saylanishidan oldin — Pekin Xitoy yarimo‘tkazgichlariga qarshi AQSH sanksiyalariga javoban surma, galliy, germaniy va grafit eksportini to‘liq taqiqladi yoki jiddiy chekladi. Bu metallar nodir yerosti elementlariga kiritilmagan bo‘lsa ham, Vashington ularni sanoat uchun eng muhim minerallar ro‘yxatiga kiritgandi.
Bu cheklov AQSH uchun jiddiy iqtisodiy yo‘qotishlarga olib keldi – surma narxi 200 foizga oshib, mamlakat yalpi ichki mahsuloti 3,4 milliard dollarga kamaydi. Shu bilan birga, Xitoy dunyodagi surma ishlab chiqarishning faqat 48 foizini nazorat qiladi, demak, bu faqat ogohlantirish edi. Agar Pekin haqiqatan ham AQSHga nodir metallarni yetkazib berishni cheklasa, bu smartfonlardan tortib harbiy samolyotlargacha AQSHning barcha yuqori texnologiyali tarmoqlariga katta zarba bo‘lardi, yo‘qotishlar esa yuzlab milliard dollarni tashkil etardi.
AQSHning Xitoydan nodir yer metallariga bo‘lgan qaramligini kamaytirish muammosini hal qilishning bir necha sabablari bor. Birinchidan, bunday metallarga ega konlarning xususiyati. Nodir yerosti metallari nomidan farqli o‘laroq, ular Yer yuzasida keng tarqalgan, ammo ularning qazib olish uchun iqtisodiy jihatdan mantiqiy bo‘lgan konsentratsiyasi (masalan, har bir tonna chiqindili tuproqqa 1-2 foiz metallar miqdori) juda kam uchraydi. AQSHda tasdiqlangan zaxiralar 1,9 million tonnani tashkil qiladi, Rossiyada — 3,8 million tonna. Ammo bu raqamlar Xitoyning 44 million tonnalik ulkan zaxirasi oldida hech narsa emas. Bundan tashqari, Xitoyda nafaqat zaxira ko‘p, balki ularning ruda tarkibidagi konsentratsiyasi ham yuqori.
Ikkinchidan, ularni o‘zlashtirish xususiyatlari. Nodir yerosti metallarini qazib olish va qayta ishlash ulkan sarmoya talab qiladi. Loyihaning dastlabki bosqichlarida kamida 500–700 million dollar sarflash kerak bo‘ladi, bu hali qo‘shimcha xarajatlar hisobga olinmaganda. Shu bilan birga, metallarning bozordagi narxi juda o‘zgaruvchan bo‘lib, bu loyihalarni xavfli investitsiyaga aylantiradi. Shu sababli 2024 yilda jahon bo‘ylab nodir yer metallari bo‘yicha amalga oshirilgan loyihalarning 84 foizi davlat budjeti hisobidan moliyalashtirildi, xususiy sektor esa bunga katta qiziqish bildirmadi.
Uchinchidan, bu metallar tabiatda hech qachon toza holda uchramaydi, ular ajratish qiyin bo‘lgan murakkab birikmalar ko‘rinishida joylashgan. Bu jarayon uchun maxsus texnologiyalar talab etiladi. Oxirgi 30 yil ichida bu sohaga Xitoydan boshqa deyarli hech kim jiddiy investitsiya kiritmadi. Xitoy rahbarlari nodir yer metallarini zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoni sifatida ko‘rib, bu yo‘nalishda istalgan narxni — moliyaviy, ijtimoiy va ekologik — to‘lashga tayyor bo‘lgan. 1992 yilda Den Syaopin Ichki Mo‘g‘ulistonga tashrif buyurganida shunday degan edi: «Yaqin Sharqda neft bor, Xitoyda esa nodir yerosti metallari».
Ichki Mo‘g‘uliston g‘arbidagi Bayan-Obo tog‘-kon mintaqasi. 2010 yil
DigitalGlobe / Getty Images
Nihoyat, to‘rtinchidan, nodir yerosti metallarini qazib olish atrof-muhitga jiddiy ziyon yetkazadi. Ularni ajratishning eng keng tarqalgan usuli — turli kuchli kimyoviy moddalar, shu jumladan kuchli kislotalar yordamida yuvishdir. Bu jarayon yirik miqyosda qo‘llanganda tuproq, suv va havoni zaharlaydi.
Dunyodagi eng yirik kon — yuqorida tilga olingan Ichki Mo‘g‘ulistondagi Bayan-Obo koni buning yorqin misoli. U yerdagi suv, havo va tuproq zaharli metallar, kislotalar va radioaktiv izotoplar bilan to‘la. Bu nafaqat ekologik, balki katta ijtimoiy muammolarni ham keltirib chiqaradi. G‘arb davlatlaridagi ekologik standartlar sababli bunday ishlab chiqarish uzoq vaqt davomida rivojlanmagan. Faqat so‘nggi yillarda nisbatan toza texnologiyalar paydo bo‘lgach, bu sohada o‘zgarishlar kuzatilmoqda.
Metallar bo‘yicha kelishuvlar muzokaralar uchun nega muhim?
Nodir yerosti metallarini qazib olish va qayta ishlash jarayoni juda murakkab va katta xarajat talab qiladi. Shu sababli, ularni qisqa yoki o‘rta muddatli istiqbolda Rossiya yoki Ukraina hududida ishlab chiqarish AQSH uchun amalga oshishi qiyin.
Ukrainadagi konlarning katta qismi Rossiya nazoratida qolayotgan yoki uning artilleriya zarbasi yetib boradigan hududlarda joylashgan. Hatto bu hududlar qaytarib olingan taqdirda ham, uzoq muddatli tinchlik kafolatisiz bu mintaqalarda konlarni rivojlantirish xavfi investorlar uchun juda yuqori bo‘ladi.
AQSH hukumati bu loyihalarga sarmoya kiritishga rozi bo‘ladimi — bu ham katta savol. Agar Xarkiv oblastidagi Amerika obyektlariga tasodifiy snaryad tegsa, Vashington buni to‘g‘ridan to‘g‘ri hujum sifatida baholashi va javob qaytarishi mumkinmi? AQSH keyingi yillarda bunday xatarli vaziyatlardan qochishga harakat qilmoqda.
Agar uzoq muddatli tinchlik kelishuvi imzolansa ham, masalalar yechimsiz qolaveradi. Nodir yerosti metallarini qazib olish juda katta energiya talab qiladi va buning uchun Ukraina energetika tizimi yetarli emas. Rossiyaning uch yillik urushidan so‘ng, mamlakat energetika tizimi deyarli butunlay vayron bo‘lgan. Bu esa konlarni ishga tushirish xarajatlarini yanada oshiradi — chunki har bir zavod uchun alohida elektr stansiyasi kerak bo‘ladi.
Bundan tashqari, muhokama qilinayotgan kelishuvlarda Ukraina uchun AQSH tomonidan xavfsizlik kafolatlari mavjud emas. Donald Tramp bu borada aniq fikrini bildirgan: «Men xavfsizlik bo‘yicha ortiqcha kafolat bermayman. Buni Yevropa qilsin». Bu esa shunday vaziyatni yuzaga keltirmoqdaki, Ukraina boyliklaridan foydani AQSH ko‘radi, ammo ularni muhofaza qilish xarajatlarini Yevropa ko‘tarishi kerak.
Rossiya taklif etgan loyiha nazariy jihatdan osonroq tuyulishi mumkin, lekin u ham deyarli hal qilib bo‘lmaydigan muammolarga duch keladi.
AQSH chegaradan uzoqroqda joylashgan Rossiya konlariga sarmoya kiritishi mumkin edi, lekin bunda transport infratuzilmasi masalasi yuzaga keladi — bu konlar asosiy savdo yo‘llaridan uzoqda joylashgan. Shuningdek, texnologiyalardan foydalanish muammosi mavjud — ularning aksariyati sanksiyalar ostida. Lekin eng katta to‘siq — mulk huquqini himoya qilish muammosidir. Oxirgi ikki yil ichida Rossiya bir qancha xorijiy investorlarning aktivlarini deyarli hech qanday kompensatsiyasiz milliylashtirdi.
Murmansk oblastidagi Kovdorsk temir ruda koni kareri
Lev Fedoseyev / TASS / Profimedia
Bundan tashqari, Putin taklifi Rossiyaning eng muhim hamkori — Xitoy manfaatlariga zid. Xitoy Rossiya iqtisodiyotini barqarorlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynayotgani hisobga olinsa, Moskva Pekin manfaatlariga qarshi boradi, deb taxmin qilish juda qiyin.
Shuning uchun bu kelishuv amalga oshishi ehtimoli juda past. Tramp ma’muriyati AQSH siyosiy tizimidagi noyob hodisa hisoblanadi va kelgusi prezident uning eng bahsli qarorlarini qayta ko‘rib chiqishga urinadi. Agar Rossiya bilan bu kabi kelishuvga erishilsa ham, u uzoq yashamaydi va bekor qilinadi.
Hozircha esa, Moskva va Kiyevda muhokama qilinayotgan barcha nodir yerosti metallariga oid loyihalar faqatgina muzokaralarda taktik ustunlikka erishish uchun ishlab chiqilayotganga o‘xshaydi. Hatto rasmiy hujjatlar imzolansa ham, ular tezda unutilishi turgan gap. Bu sohada haqiqiy loyihalar faqat Rossiya-Ukraina urushi barqaror tinchlik bilan yakunlangan taqdirdagina amalga oshishi mumkin. Hattoki shunda ham bu tez amalga oshmaydi.
Ctrl
Enter
Xato topdIngizmi
Iborani ajratib Ctrl+Enter tugmasini bosingMavzuga oid yangiliklar
