Afg‘oniston Xitoy shartnomalarini bekor qilayotgan mamlakatlar safiga qo‘shildi

Tolibon yaqinda xitoylik Xinjiang Central Asia Petroleum and Gas Co. (CAPEIC) kompaniyasi bilan 540 million dollarlik neft qazib olish bo‘yicha yirik shartnomani bekor qildi. 2025 yil boshida e’lon qilingan ushbu qaror oddiy shartnoma bahsi emas, balki Afg‘onistonning xitoylik kompaniyalar bilan iqtisodiy hamkorlikni qayta ko‘rib chiqish tendensiyasiga qo‘shilayotganidan dalolat beradi. 2023 yil yanvarda imzolangan ushbu shartnoma Afg‘onistonning shimolidagi Omu Daryo havzasida neft boyliklarini ochishni ko‘zda tutar edi. Xitoy kompaniyasi bir yilning o‘zida 150 million dollar sarmoya kiritishga, 4 500 kvadrat kilometr maydondagi taxminan 87 million tonna xom neft zaxiralarini qazib olishga hozirlik ko‘rsatgan edi. Xalqaro legitimlik va daromad izlayotgan, mablag‘ tanqis Tolibon hukumati uchun bu hamkorlik avval boshda ajoyib imkoniyat bo‘lib ko‘ringan.

Biroq, Tolibonning Konchalar va neft vazirligi matbuot kotibi Hama’un Afg‘an ma’lum qilishicha, qo‘shma komissiya CAPEIC kompaniyasi shartnomani bir necha bor buzganini va o‘z majburiyatlarini bajarmaganini aniqlagan. Shartnoma Bosh vazir o‘rinbosari Mullo Abdul G‘ani Baradar va Bosh vazir Mullo Hasan Oxund tavsiyasi bilan bekor qilindi. Buzilish tafsilotlari oshkor etilmagan bo‘lsa-da, vazirlik endilikda xalqaro konsalting kompaniyalariga keyingi shartnomalarning huquqiy va moliyaviy jihatlarini ko‘rib chiqish uchun eshik ochgan.

Bu qaror ayniqsa Tolibon va Xitoy o‘rtasida tarixan yaqin aloqalar mavjud bo‘lgan sharoitda ahamiyatlidir. 2021 yilda hokimiyatga qaytganidan so‘ng Tolibon Xitoy kompaniyalari bilan bir necha yirik kon va savdo shartnomalarini imzolagan, Pekin esa diplomatik va iqtisodiy aloqalarni faol davom ettirgan. Xitoy Tolibon tayinlagan elchini rasman qabul qilgan birinchi davlat bo‘lgan, o‘z elchisini ham Kobulga jo‘natgan edi. Neft shartnomasining bekor qilinishi shuni ko‘rsatadiki, xalqaro izolyatsiyaga qaramay, Tolibon ham hamkorlaridan shartnoma talablariga rioya etishni talab qilmoqda. Afg‘onistonning bu qarori rivojlanayotgan mamlakatlarda Xitoy loyihalariga tanqidiy yondashish tendensiyasi ortib borayotgan keng yo‘nalishning bir qismi sifatida ko‘rilmoqda. Bu tendensiya ayniqsa Afrikada kuchli, bir necha davlatlar Xitoyning biznes amaliyoti va kredit siyosatidan ko‘ngli to‘lmay, shartnomalarni qayta ko‘rib chiqmoqda.

Gananing tajribasi bu shubhalarning yorqin namunasidir. G‘arbiy Afrika mamlakati Pekin Everyway Traffic and Lighting Tech kompaniyasi bilan yo‘l harakatini boshqarish tizimi tuzish bo‘yicha shartnomani bekor qildi. Loyiha “qoniqarsiz ishlar” tufayli to‘xtatilgani rasmiylar tomonidan e’lon qilindi va bu Xitoy kompaniyalari sifati borasidagi xavotirlarni aks ettiradi. Eng muhim narsa shundaki, Kongo Demokratik Respublikasi ham 2008 yilda Xitoy bilan imzolangan kon shartnomalarini qayta ko‘rib chiqmoqda. Prezident Feliks Chisekedi bu kelishuvlarni tanqid qilib, “biz shartnoma imzolaganlar boyimoqda, lekin Kongo xalqi hali ham qashshoq”, deb bayonot bergan. Dastlabki shartnoma Sinohydro Corp va China Railway Group davlat kompaniyalari bilan tuzilgan bo‘lib, yo‘l, shifoxona va ko‘prik qurilishi evaziga mamlakatning Sicomines korxonasida 68 foiz ulush berilishini nazarda tutgan. Biroq shaffoflik yo‘qligi va mahalliy aholi manfaatlariga xizmat qilmagani sababli shartnomalar qayta ko‘rib chiqilmoqda.

Keniyadagi Xitoy infratuzilma loyihalari ham tortishuvlarga sabab bo‘lmoqda. O‘tgan yil iyul oyida Keniya Oliy sudi 3,2 milliard dollarlik temir yo‘l qurilishi bo‘yicha shartnomani “tender qonunlari buzilgani uchun” bekor qildi. Bu qaror Xitoy loyihalarida shaffoflik va qonuniylik masalalariga jiddiy e’tibor qaratilganini ko‘rsatadi. Efiopiyada ham Poly-GCL kompaniyasi bilan neft-gaz qazib chiqarish shartnomasi tugatildi. Konlar va neft vaziri Takele Uma kompaniyani “moliyaviy va tashkiliy ojizlik”da aybladi. Ogohlantirish va bir necha marta imkoniyat berilishiga qaramay, kompaniya talablarga javob bermagan.

Ugandaning tajribasi ham shunga o‘xshash: davlat China Harbour Engineering Company (CHEC) bilan temir yo‘l qurish shartnomasidan voz kechdi. 273 kilometrli Maaba-Kampala temir yo‘li uchun 2,2 milliard dollarlik loyiha Xitoy moliyachilari qo‘llab-quvvatlamagani tufayli amalga oshmadi. Uganda endi turk kompaniyasi Yapi Merkezi bilan hamkorlik qilmoqda, bu infratuzilma sharikliklarini diversifikatsiya qilish tendensiyasiga misoldir. Hatto Markaziy Amerikada ham Xitoy ta’siri sinovga uchramoqda — Panama sud orqali Honkong kompaniyasining Panama kanalining ikki portidagi konsessiyasiga qarshi ish ochgan. Bu orqali Xitoyning muhim infratuzilmaga ta’siri savolga tutayotgani ko‘rinadi.

Shartnomalar bekor qilinishi Xitoy sarmoyalaridagi bir necha jiddiy muammolarni ochib bermoqda: past ijro sifati, shaffoflik yetishmasligi, qabul qiluvchi davlatlar uchun noqulay shartlar va mahalliy ehtiyojlarni e’tiborga olmaslik. COVID-19 pandemiyasi bu muammolarni yanada kuchaytirdi — Xitoy katta infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritishda ehtiyotkorroq bo‘lib, qarzdor davlatlar esa kreditlarni qoplashda qiynalmoqda. Ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlar uchun Xitoy sarmoyasi boshda shaffoflik va boshqaruv talablarisiz loyihalarni olib kelgan bo‘lsa, tajriba shuni ko‘rsatdiki, bu yengil shartlarda ham ko‘p hollarda yashirin xatarlar — qarz barqarorligi muammosi, loyiha sifatining pastligi va texnologiya transferi yetishmasligini olib keladi.

Tolibonning neft shartnomasini bekor qilishi shuni ko‘rsatadiki, hatto xalqaro imkoniyatlari cheklangan hukumatlar ham shartnoma talablarini ta’minlashga intilayapti. Bu holat Xitoy kompaniyalari endilikda zaif va mablag‘siz davlatlar ham tomonidan past ijro yoki shartlarni buzishga chidashmaydi, degan xulosaga olib kelmoqda. Ko‘proq davlatlar Xitoy kompaniyalari bilan munosabatlarni qayta ko‘rib chiqayotgan bir paytda, Pekin loyiha sifati, shaffoflik va tenglik masalalariga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Xitoy sarmoyasi endi ko‘z yumib qabul qilinishi davri tugayotganga o‘xshaydi, va davlatlar nafaqat moliyaviy yordam, balki uzoq muddatli manfaat va shartnomalarga amal qilinishiga e’tibor qarata boshlamoqda. Afg‘oniston misoli xalqaro hamkorlikda kelajakka yo‘naltirilgan va qiymatga ega yondashuv rivojlanayotganini ko‘rsatadi. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!