Кеча Литва пойтахти Вилнюс шаҳрида НАТОнинг икки кунлик саммити бошланди. У тарихий деб аталмоқда. Биринчи куннинг ўзидаёқ Швециянинг алянсга аъзо бўлишига тўсқинлик қилаётган вето олиб ташланди. Бугун Украинанинг НАТОга кириши учун режа тақдим этилиши кутилмоқда.
НАТО бош котиби Йенс Столтенберг Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўған ва Швеция бош вазири Улф Кристерссон билан учрашувда Туркия ҳокимияти Швециянинг НАТОга аъзо бўлишига ортиқ тўсқинлик қилмаслигини эълон қилди.
Эрдўған Швециянинг Шимолий Атлантика алянсига аъзолигини ратификация қилиш тўғрисидаги баённомани парламентга узатишга рози бўлди. Гарчи у илгарироқ Европа Иттифоқи Туркияни ЕИга аъзо бўлишини маъқулласагина бу ишга қўл уришини айтган эди. Туркия парламенти келгуси ҳафта охиригача Швециянинг НАТО аъзосига айланишини ратификация қилиши мумкин. Туркия ортидан Венгрия ҳам Швециянинг аъзолигини маъқуллашини эълон қилди.
Туркиянинг 180 градусга ўзгариши НАТОнинг муҳим саммитигача кўп ойлик оғир музокаралар натижаси, «унда алянс етакчилари, жумладан АҚШ президенти Жо Байден бир фронт бўлиб туриб, Владимир Путинга унинг Украинадаги уруши алянсни фақат кучайтирганини кўрсатиб қўйишди», деб ёзади Bloomberg нашри.
Бу аснода Туркия ўзи учун қандай шартларни ундириб олгани ҳозирча номаълум. Аввалроқ Швеция Туркиянинг ЕИ аъзоси бўлишини қўллаб-қувватлашини эълон қилган эди. Anadolu нашри Туркия ҳукуматидаги олий мартабали мансабдорга таяниб ёзишича, ЕИга аъзоликни қўллаб-қувватлашдан ташқари, Туркия иқтисодиётига жорий этилган санкциялар бекор қилинади, турклар учун визалар эркинлаштирилади.
Швеция масаласи муваффақиятли ҳал этилгач, саммитнинг асосий диққат-эътибори Украинага қаратилади.
Столтенберг аллақачон 12 июл куни Вилнюсда Украина-НАТО инаугурацион саммити бўлиб ўтишини таъкидлади. Унда Украинанинг алянсга аъзо бўлиши бўйича режа тақдим этилади. Столтенберг Украина учун НАТОга аъзо бўлиш бўйича ҳаракатлар режасини бекор қилишни, бу йўл билан қўшилиш жараёнини қисқартиришни таклиф қилмоқда. НАТО бош котибининг сўзларига кўра, у иттифоқчилардан Украина бўйича кучли ва ижобий ишора кутмоқда. У бошқа деталларни очиқламади ва Вилнюс саммити коммюникесини кутишни таклиф қилди.
Вилнюсда АҚШ президенти Жо Байден ва Украина президенти Володимир Зеленскийнинг учрашуви ҳам бўлиб ўтади. Зеленский бугун Литвага учиб боради.
Экспертлар Зеленский саммитдан нималар олиб кетиши ҳақида турлича фикрларни билдиришмоқда: энг камида бу янги ҳарбий ёрдам пакетлари ва аллақачон тузилиши эълон қилинган НАТО–Украина кенгаши бўлади, кўпи билан эса Исроил модели бўйича икки томонлама хавфсизлик кафолати бўлади (гап доимий ҳарбий ёрдам кафолатлари, жумладан, ҳарбийларни тайёрлаш ва қурол-яроғ етказиб бериш ҳақида кетмоқда).
Ғарб ОАВларининг маълумотларига кўра, НАТО ҳозир якуний коммюникеда тушунарли тарзда ифодаланадиган зарурий шартларни маъқуллаб чиқиш билан банд. Ундаги опциялардан бири истиқболда Украинанинг НАТОга аъзолик бўйича ҳаракатлар режасисиз қабул қилинишини назарда тутади. Бу механизм аъзоликка энг тайёр давлатлар — Финландия ва Швеция мисолида қўллаб кўрилди.
«Мен уч элементдан иборат ва амалий қўлловларга эга, Украина ҳарбий кучларининг НАТО кучлари билан тўлиқ оператив ҳамоҳанглигини таъминлаш бўйича кўпйиллик дастурга эга учта пакет таклиф қилдим. Бу Украинани НАТОга яқинлаштиради. Сўнгра биз Украина учун аъзолик бўйича ҳаракатлар режасини бекор қиламиз. Бу жараённи икки босқичлидан бир босқичлига айлантиради», — дея таъкидлаган НАТО бош котиби Столтенберг.
Буюк Британия бош вазири Риши Сунак саммитнинг асосий мақсади Украинани аъзо қилиш эмас, Украинанинг НАТОга азо бўлиш йўлидаги саъй-ҳаракатларини мустаҳкамлаш, «бу йўлдаги ҳаракатни намойиш этиш» эканлигини таъкидлади.
Володимир Зеленский Вилнюс томон йўл олар экан, анча қатъий баёнот билан чиқиш қилди. У НАТО давлатларини Украинани алянсга таклиф этиш бўйича ноаниқ позицияси учун танқид остига олди.
«Биз Украинасиз шаклдаги муҳокамалар ўтказилаётгани тўғрисида ишоралар олмоқдамиз. Таъкидлайман: бу шаклдаги ишлар Украинанинг аъзолиги эмас, уни таклиф қилиш бўйича бўлмоқда. Украинани таклиф қилиш бўйича ҳам, аъзо қилиш бўйича ҳам вақт чегаралари йўқлиги мисли кўрилмаган ва абсурддир; боз устига, аъзолик у ёқда турсин, шунчаки таклиф қилиш учун ҳам қандайдир «шартлар» ҳақидаги ғалати шамойиллар ҳам қўшилмоқда.
Афтидан, Украинани НАТОга на таклиф қилиш, на аъзо қилиш бўйича тайёргарлик борга ўхшаяпти. Украинани НАТОга аъзо қилиш масаласи Россия билан музокараларда савдолашиш имконияти бўлиб қолмоқда. Россияга бу ўз террорини янада давом эттиришга чоғланиш беришини англатади. Ноаниқлик — бу ожизлик. Мен бу масалани саммитда очиқча билдираман», — деган Зеленский.
Россиянинг Украинага кенг миқёсда уюштирган босқини туфайли Шимолий Атлантика алянси ўзининг мудофаа концепциясини тўлиқ қайта кўриб чиқишга қарор қилди.
Кеча НАТО давлатлари Россиянинг ҳужуми рўй берган тақдирда минтақавий мудофаа режасини маъқуллаб олишгани маълум бўлди. Энди бу режалар саммитда тасдиқланиши керак, деб ёзади Reuters. Режада қуруқликда қўшинларнинг тезда кенгайтириш усуллари; денгиз, ҳаво, кибермакон ва космосдан туриб уюштириладиган эҳтимолли ҳужумлардан ҳимояланиш усуллари батафсил кўрсатиб ўтилган. Алянс аъзоларига ўз қўшинларини модернизация қилиш ва логистикани яхшилаш бўйича тавсиялар берилади. НАТО давлатлари, шунингдек, мудофаа учун харажатларни оширишади — алянс талабига кўра у энг камида ЯИМнинг 2 фоизини ташкил этиши керак бўлади.
The New York Times нашрининг ёзишича, НАТО давлатлари Владимир Путин режимининг таҳдидларига жавоб сифатида Россия чегаралари яқинида ўз қўшинлари сонини тўрт баробарга оширишади. «Шарқий қанот»даги саккиз давлатда қўшинлар сони 40 мингга етказилади.
Литва президенти Гитанас Науседа ўз навбатида НАТОни Россия чегаралари яқинида доимий ҳарбий базалар ўрнатишга . Ҳозир доимий базалар ўрнатишни НАТО ва Россия ўртасида 1997 йилда имзоланган муносабатлар ва ҳамкорлик тўғрисидаги баённома тақиқлаб турибди. Науседанинг фикрича, Россия Беларусга тактик ядровий қурол жойлаштириш бўйича фаол қадамлар босаётган экан, бу келишув аллақачон «ўлган».
Франция президенти Эммануэл Макрон саммитнинг биринчи кунида Франция Украинага узоқ масофадаги нишонни ура олувчи Scalp ракеталари етказилишини таъкидлади. Бу Британия томонидан май ойидан бошлаб Украинага етказилаётган Storm Shadow ракеталарининг французча варианти. Storm Shadow’нинг учиш масофаси энг камида 250 км.ни ташкил этади ва у Киевга уруш бошланганидан буён берилган узоқни ура олувчи биринчи ракетадир.
Германия Украинага 700 млн евролик янги ҳарбий ёрдам пакетини эълон қилди. Унга 25 та «Leopard-1» танклари, 40 та Marder зирҳли транспортёрлари ва иккита Patriot учириш қурилмалари киради.
Саммит майдонларида Чехия президенти Петр Павел Украина фронтда муваффақиятга эришиш учун имкониятлар дарчаси «йил охирига бориб у ёки бу даражада ёпилиши»ни айтди.
«Йил сўнгига қадар эришилган барча нарса музокаралар ўтказиш учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади», — дея Петр Павелнинг сўзларини келтирмоқда The New York Times.
Чехия президенти келгуси йилда АҚШ ва бир қатор ғарб давлатларида президентлик сайловлари бўлиб ўтишини эслатди. 2024 йилда «биз шунингдек Украинани кўп миқдордаги қурол-яроғлар билан оммавий қўллаб-қувватлаш даражаси пасайишини ҳам кузатамиз», дея қўшимча қилган у. Унинг сўзлари саммитдаги бошқа етакчиларнинг Украинани ҳарбий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш қанча керак бўлса шунча давом этиши ҳақидаги баёнотларига терс келмоқда.
The Guardian нашри ўз манбаларига таяниб ёзишича, Володимир Зеленский НАТО давлатларини Литвадаги саммит якунлари бўйича чиқариладиган баёнотни қайтадан ёзишга кўндиришга уриниб кўради.
«НАТОдаги манбаларнинг маълум қилишича, Украина етакчиси чоршанба куни якунланадиган саммитнинг сўнгги дақиқаларида якуний декларация ёки коммюникени қайтадан ёзишга кўндириш учун қатъий дипломатиядан фойдаланишга қарор қилган», — дейилади нашр маълумотида.
ОАВ ва Киевнинг маълумотларига кўра якуний баёнотнинг дастлабки вариантида Украинани НАТОга таклиф қилиш бўйича ҳам, алянсга аъзо бўлиш муддатлари ҳақида ҳам ҳеч нарса ёзилмаган. Бу ҳол Зеленскийни қаттиқ ғазаблантирган.
Politico нашри НАТОнинг режалаштирилаётган баёнотидан ниҳоятда ғазабланган Зеленскийни тушуниб турган ғарб дипломатларининг сўзларини келтирмоқда. Уларнинг фикрича, Зеленский «ниҳоятда ўзидан кетмоқда».
Саммитнинг биринчи куни якунлари бўйича НАТО бош котиби Йенс Столтенберг ҳозир Литвада НАТО давлатлари Украинанин аъзолик бўйича музокараларга таклиф этилмаслиги, бироқ алянснинг барча аъзолари буни маъқуллаб, «барча шартлар бажарилгач» бу масалага қайтилишини эълон қилган эди.
Ҳозирча алянс аъзолари етакчилари Киев учун қўллаб-қувватлаш пакетини маъқуллашган ва у қуйидаги учта элементдан иборат:
- НАТО аъзоси бўлиш учун ҳаракатлар режасини бажариш бекор қилинади, яъни Украинани алянсга аъзо бўлишининг енгиллаштирилган варианти тақдим этилади: икки босқичли жараён бир босқичлига айланади;
- Украина армиясини модернизация қилиш ва уни НАТО стандартларига ўтказиш учун йилига 500 млн долларлик узоқ муддатли ҳарбий ёрдам дастури;
- Кризисли вазиятларда маслаҳатлашув платформаси бўлувчи Украина–НАТО кенгашини ишга тушириш. Унинг биринчи йиғилиши бугун бўлиб ўтади ва унда Володимир Зеленский иштирок этади.
Бундан ташқари, Столтенберг НАТОга аъзо давлатлар 2023 йилда ҳарбий харажатларини 8,3 фоизга оширишини эълон қилди. НАТОнинг 300 мингта аскари юқори ҳарбий тайёргарлик режимида доимий бўлади.
“Замин” янгиликларини “Facebook”да кузатиб боринг
